Đinh Nhật Hạnh
Thành lập năm 2009, đến 2012 ở Đại hội Liên hoan Thơ Châu Á – Thái Bình Dương lần thứ I diễn ra tại Hà Nội, CLB Haiku Hà Nội đã lọt vào mắt xanh của Chủ tịch Hiệp hội Haiku Thế Giới Ban’ya Natsuishi và trở thành thành viên thứ 40 của tổ chức quốc tế này. Kể từ đó, 20 hội viên Haiku Hà Nội đã có thơ đăng đều đặn trên Tạp chí World Haiku Review hàng năm. Các tuyển tập này được chọn công phu từ 48 quốc gia, gồm 30 ngôn ngữ của hơn 285 hội viên trên 5 châu lục, được chuyển ngữ sang tiếng Anh, tiếng Pháp kèm tiếng bản địa.
Cho đến nay, chúng tôi đã sưu tập được hơn 3000 khúc haiku từ nguồn phong phú ấy và dịch sang tiếng Việt. Sau đây là những cảm nhận tóm lược xu hướng sáng tác mới của thể thơ này.
1. Thiên nhiên
Ngay từ cuối thế kỷ XX, đã có thay đổi về định lệ rất cơ bản: quý ngữ (kigo) không còn là quy tắc ràng buộc trực tiếp mà thể hiện “ẩn”, gián tiếp, bởi lẽ thời tiết bốn mùa trên các châu lục thường khác nhau. Không chỉ “trăng” mới là mùa thu, “hoa” đâu chỉ là anh đào. Lại nữa, bớt quý ngữ trực tiếp lợi thêm một dòng quý giá, dành chỗ thể hiện được tâm tư ký thác dồn nén vào một không gian cực hẹp. Đa phần, thiên nhiên quyện hữu cơ vào hồn cốt bài thơ, không còn khách quan mà gắn bó với nhân sinh thường nhật. Cấu trúc 5/7/5 không còn là khuôn phép, kể cả tại những quốc gia có ngôn ngữ đa âm như Mỹ, Anh, Pháp, Úc… Ngay ở chính quốc Nhật Bản cũng có nhiều thay đổi ngày càng phổ biến: Haiku tự do một dòng, Haiku không quý ngữ… Tứ thơ giờ đây không chỉ khu trú vào hiện tiền, khoảnh khắc như ghi âm một tiếng chim ca, chụp một pô ảnh thoáng hiện mà thẳm sâu từ ký ức bất chợt về quá khứ ngày xưa hay vụt hiện viễn tượng của ngàn năm sau, như Shiki (1867-1902) đã viết:
Đêm không ngủ
miên man ta nghĩ
về ngàn năm sau
Nhà thơ Haiku đương đại thả sức tự do viết về bất cứ lĩnh vực nào mà mình cảm nhận, không áp đặt, phê phán, tuy bảng lảng mà không hời hợt, có sức gợi mênh mông, thường đặt vấn đề mà không trả lời, như đòi hỏi người đọc tự chiêm nghiệm. Haiku đương đại ít bộc lộ thiên nhiên nguyên thủy bên ngoài thế tục mà thường là hòa quyện với thực tại sôi động, biến ảo – không phân biệt giữa khách và chủ thể.
Có lẽ cũng phải thôi, Haiku là thể thơ cô đọng, ngắn nhất, cũng như các thể loại văn chương khác phản ánh thực trạng mỗi thời đại. Ngay giọt sương, đẹp trong là thế, tuy vẫn lung linh quê nhà nhưng nay liệu còn trong, cũng như cơn mưa giờ cũng khác. Mẹ Thiên nhiên xưa kia hiền là vậy nay đang bị tàn phá kiệt quệ do chính lòng tham vô độ của con người – thủng tầng ozone, hiệu ứng nhà kính làm tan băng địa cực, hàng chục ngàn đầu đạn hạt nhân đe dọa nổ tan quả đất từng ngày, từng giờ… – nên cũng giữ dằn phản ứng và, tất nhiên Haiku không thể dửng dưng chỉ tụng ca thiên nhiên mà không bảo vệ dẫu chỉ bằng… Thơ.
A sunflower / lowing its head / like a remorse
Có bông hoa hướng dương
cúi đầu
như sám hối
Chiaki Nagamine, (1954-) Nhật Bản
Following fellows / the horse’s fetter-marks / tearful eyes
Thất thểu theo bầy
con ngựa bị ngàm
ràn rụa nước mắt
Yo Ecdenetogtokh, (1961-) Mông Cổ
The sounds of water / wandering / searching for water
Tiếng nước
lang thang
tìm nước
Hirokazu Aihara, (1970-) Nhật Bản
Without words / the moon and the fisherman / plow the sea together
Không lời
trăng và dân chài lưới
cùng cày xới biển khơi
Malvina Mileta, (1955-) Đan Mạch
With a thin rope / a kite connects a girl / and the sky
Nhờ sợi dây mảnh
con diều nối liền cô gái
với bầu trời xanh
Dimitrij Skrk, (1951-) Slovenia
Hazy moon / a nightingale in the canyon / competes with its echo
Trăng mờ
họa mi trong hẻm núi
hót thi với tiếng vọng chính mình
Tomislav Maretic, (1931-) Croatia
2. Tự sự
Trái với Haiku cổ điển tránh không viết về bản ngã, chủ thể Haiku đương đại đã có đột phá ngoạn mục khi viết về mình, về những bức xúc, băn khoăn thế tục trước những biến động ghê gớm của lịch sử. Có tác giả dùng Haiku diễn tả cuộc đời riêng không lối thoát của mình (Steven Ross, Mỹ). Có niềm vui lứa đôi, có xẻ chia nỗi lòng với bạn đời đã khuất, mơ về “hội mùa riêng cho hai vợ chồng thưởng thức vị quả hồng vườn nhà chín đỏ ngọt lịm”. Những vấn đề trước kia xa vời với Haiku như số phận một đất nước, một chính thể nay được thể hiện sắc nét. Thân phận cô đơn, khổ ải nghiệt ngã do đói nghèo, bệnh tật, hay do tuổi tác – cố nén lại để rồi tự nhủ lòng dành phần nước mắt với bạn tri âm, cho vơi đi những dòng lệ đời đau khổ…
Haiku đương đại có tính nhân bản ngày càng rõ nét và sâu đậm của muôn mặt đời thường tác động vào số phận con người vốn mỏng manh, lay lắt, càng vô định trong một thế giới hiện sinh chẳng biết có ngày mai.
I, a craving skeleton / reach to my son / with withered arms
Tôi, một bộ xương đói khát
chìa đôi tay gày guộc
về phía con trai mình
Steven Ross, (1950-) Mỹ
Cremate my body / flush my ashes / down the toilet
Hãy hỏa táng thân tôi
rồi xả tro
vào toilet
Steven Ross, (1950-) Mỹ
How bluish / the heavy rainfall / of my retirement day
Sao buồn thế nhỉ!
mưa rơi tầm tã
đúng ngày mình về hưu
Masami Sanuka, (1950-) Nhật Bản
April 20th / the birthday of Hitler / and me
Ngày 20 tháng Tư
sinh nhật Hitler
và cũng của tôi nữa
Shin’ichi Suzuki, (1957-) Nhật Bản
May rain hesitate / to fall onto him / a fool?
Có thể mưa ngại ngần
rơi xuống hắn
kẻ dại khờ ngớ ngẩn giữa trần ai
Yoshimoto Abe, (1963-) Nhật Bản
Persimmons bear fruit / a little harvest festival / for my wife and me
Hồng vườn nhà ra quả
một hội mùa nhỏ
cho vợ chồng tôi
Tatsunori Koizumi, (1931-) Nhật Bản
Nuit d’hiver / le silence – plus chaud / que tes bras
Đêm đông
sự yên lặng ấm hơn
vòng tay anh
Zlatka Timoneva, (1949-) Bồ Đào Nha
I can’t get over / the fangs of love / my hair white as frost
Tôi không thể vượt qua
những day dứt của tình yêu
đầu bạc như sương rồi
Keusetsu Jakahashi, (1939-) Nhật Bản
3. Thế sự
Đây là phần quan trọng, có tần suất tuyển chọn cao về nội dung thực tế: mắt thấy tai nghe những thực trạng của thế giới đương đại, sát với băn khoăn bức xúc của thế gian trước thiên tai; địch họa do chính con người tự gây ra. Từ thảm họa Hiroshima đến Fukushima, từ cuộc cách mạng “Mùa xuân Ả-rập” đến nạn khủng bố tràn lan điên cuồng tàn bạo, xem mạng người như ngóe, không chốn nào yên. Có những tiếng chim kêu nghe đỏ như màu máu, ngay cả vầng trăng cũng đỏ bầm trong giấc mơ của giới cần lao. Có những ngôi làng sau chiến tranh chẳng còn là làng nữa mà chỉ là nỗi buồn và tiếc nuối khôn nguôi. Quả đất ngỡ trở lại yên bình sau Thế chiến II thì lại tiếp tục phải quằn quại trước những mưu ma chước quỷ thâm hiểm hòng vẽ lại bản đồ thế giới, áp đặt tôn giáo diễn biến từng giờ. Thời trước, cách nay hơn một thế kỷ, chưa có chiến tranh đại quy mô, đây đó thanh bình, thiên nhiên hòa đồng với nhân sinh, nhịp sống yên ổn êm thuận khác xa với hiện tiền sặc mùi xung đột của bạo lực, bá quyền, nơi con người bình thường không biết dẫu chỉ là ngày mai rất gần chứ chưa nói đến ngày mai xa xôi! Tứ thơ lóe lên như tia chớp, được khắc họa bởi dăm từ sắc gọn, chạm đến tâm tư dồn nén khiến người đọc phải suy ngẫm làm sao đấy để chung tay bảo vệ một thế giới văn minh, bảo vệ Trái đất – ngôi nhà chung của tất cả chúng ta đang lâm nguy.
I want a song of anger / fresh green leaves / shining
Tôi muốn nghe một khúc ca cuồng nộ
những chiếc lá xanh tươi
lấp lánh
Yo Tanaka, (1933-) Nhật Bản
Bloody moon / black and white dreams / of the working class
Vầng trăng đỏ như máu
đen trắng những giấc mơ
của giai cấp cần lao
Damir Damir, (1977-) Montenegro
This satanic age / even the mirroring shows / a false image
Thời buổi quỷ quái này
ngay cả chiếc gương
soi không thật mặt
Ramakhrisna Perugu, (1960-) Ấn Độ
“Arab Spring” – they say / but there is still deadly cold / in the heart of the people
“Mùa xuân Ả-rập” – họ hô vang
nhưng chỉ thấy giá băng chết chóc
trong tim dân thường
Dimitar Anakiev, (1960-) Slovenia
En Démocratie / tout autour du Président / beaucoup de cadavres
Chế độ dân chủ
xung quanh Tổng thống
vô khối xác người
Georges Friedenkraft, (1941-) Pháp
One street owes itself / to another street / one tree owes another
Một con phố mang nợ
một con phố khác
một cây nợ một cây
James Shea, (1976-) Mỹ
4. Tình yêu
Nếu như Haiku truyền thống không đề cập đến tình yêu mà còn cho đó là tối kỵ thì cũng đương nhiên bởi lẽ thể thơ này có cội nguồn từ các vị Thiền sư thoát tục, hơn nữa, thuở ấy thơ tình đã chiếm vị trí độc tôn trong thể Tanka chan chứa trữ tình rồi.
Thơ tình trong Haiku đương đại lại phát triển khá mạnh, là trào lưu mới, cởi mở hơn ngay trong các haijin Nhật Bản, đặc biệt, Haiku phương Tây có mảng thơ thiên về tính dục (erotic hay sexy haiku) khá thịnh hành. Tần suất tuyển chọn thơ tình khá cao, chỉ xếp sau mảng thiên nhiên và thế sự, Haiku tình yêu ở đây có phong vị nhuần nhị, thủ thỉ, trong sáng và hồn nhiên – có khi tả về đôi bướm mùa yêu; một chàng mèo thiến vểnh râu ngủ khì suốt mùa động đực; hoặc một nụ hôn vội trên bến xe ban ngày trước một vầng trăng sớm; tình yêu e ấp những lần đầu hò hẹn chỉ dám lén nhìn nhau; có lúc lại kiêu sa về vẻ quyến rũ của mình đã thừa sức ngăn làn gió xuân hầm hập của chàng, mời cập bến tình kề cận tầm tay…
Ta như trẻ lại trở về một thời yêu, thấp thoáng những nét xuân tình chấm phá, vì Thơ cũng như Tình không có tuổi…
The leaves sway calmly / listening to the brave wind / it says “I kissed you”
Êm đềm tán lá đung đưa
nghe gió mạnh dạn nói
“anh đã hôn em rồi”
Zaid Alquraishy, (1980-) Iraq
Swift kiss / at the bus stop / day moon
Nụ hôn vội
trên bến xe
trăng ban ngày
Ludmila Balabanova, (1994-) Bungary
Plage de nudistes / ne peux pas trouver ma copine / je la croyais bronzée
Bãi tắm truồng
không sao tìm được
bạn gái tôi màu da rám nắng
Valentin Nicolitov, (1945-) Rumani
The neutered Tom / sleeps soundly / during the love season
Chú mèo thiến
ngủ khì khì
suốt mùa động đực
Shuichi Watanabe, (1954-) Nhật Bản
After the love making / her mole / in a different place
Sau trận mây mưa
nốt ruồi nàng
chuyển chỗ
Petar Tchouhov, (1961-) Bungary
Soft lips colliding / beneath their closed eyelids / the time is melting away
Đôi cặp môi mềm chập lại
dưới hàng mi nhắm chặt
thời gian đang tan, tan
Anna Foldeaki Horvath, (1952-) Hungary
Clear moon night / espying the pure white / on her nape
Đêm trăng sáng
lén nhìn màu trắng muốt
nơi gáy nàng
Yoshitama Abe, (1963-) Nhật Bản
On the marble / of a bare breast / the petal of a kiss
Trên màu cẩm thạch
của bộ ngực trần
một cánh hoa hôn
Raul Henao, (1944-) Colombia
On the bench / only a couple of butterflies / and their shadows at play
Trên chiếc ghế dài
chỉ mình đôi bướm
và bóng chập chờn chơi
Vukelic Rozic, (1958-) Croatia
Spring morning / two sparrows on an antenne / broadcasting love
Buổi sáng mùa xuân
trên dàn ăng-ten
có đôi se sẻ phát thanh chuyện tình
Stepan Rozic, (1946-) Croatia
5. Những ý tưởng lạ
Sérénité nocturne / pierres et étoiles / le même silence
Trong đêm tĩnh êm
cả đá và sao
đều cùng im lặng
Zlatka Timenova, (1949-) Bồ Đào Nha
Sans permission / le dessin du temps / sur mon visage
Không được phép tôi
nét vẽ thời gian
vẫn hằn trên mặt
Zlatka Timenova, (1949-) Bồ Đào Nha
A small boat / a sunbeam is / its anchor
Một con thuyền nhỏ
tia nắng
là mỏ neo
Ivanka Yankova, (1936-) Bungary
A fish caught / in the net of dreams / a fisherman wakes up
Con cá mắc lưới
trong mơ
thức chàng ngư phủ dậy
Malvina Mileta, (1955-) Croatia
To revive him / rain splashing his face / on the obituary
Để hoàn sinh kẻ chết
mưa hắt lên khuôn mặt
trên tờ cáo phó
Malvina Mileta, (1955-) Croatia
After resisting / the nightpeach / swallow the knife
Sau khi chống cự
quả đào
nuốt chửng lưỡi dao
Taketora Nakamura, (1961-) Nhật Bản
In the shadow of the house / on a green lawn / the snow is sweating
Dưới bóng ngôi nhà
trên thảm cỏ xanh
tuyết vã mồ hôi
Stepan Rozic, (1946-) Croatia
A rain drop / overturns the sky in the cup / I’m drinking the Gods
Một giọt mưa
lật nhào bầu trời trong chén nước
ta uống các thần linh
Marius Chelaru, ( 1961-) Rumani
Summer evening / the dog drinks from the plash / all the stars
Đêm hè
con chó uống nước trong vũng
cạn sạch mọi vì sao
Marius Chelaru, ( 1961-) Rumani
In the ear of an old man / a cricket living / no food
Trong tai người già
có con dế sống
không cần thức ăn
Tousen, (1948-) Nhật Bản
6. Độc đáo
Life / sphinx / moment
Đời
nhân sư
khoảnh khắc
Alexandre Egorov, (1941-) Nga
Say something that makes me sweat
Hãy nói gì đó làm ta toát mồ hôi hột nào!
Yu Soneda, (1941-) Nhật Bản
Sharpening the nails of a man
Chuốt nhọn móng tay của một người đàn ông
Yu Soneda, (1941-) Nhật Bản
Snow grows on a stump
Tuyết mọc dày trên một gốc cây trơ
Yu Soneda, (1941-) Nhật Bản
The sun falls down the river burns
Mặt trời rơi dòng sông cháy
Yu Soneda, (1941-) Nhật Bản
The thin ice
Lớp băng mỏng
Ousen Uchida, ( 1937-) Nhật Bản
If u c me / u r me
Nếu em thấy anh
em là anh
Steven Ross, (1950-) Mỹ
7. Có vần
Foam flowers / the pull of sand under / my inner child
Hoa bọt biển
cát lôi từ phía dưới
đứa trẻ trong tôi
Carmen Starke, (1946-) Mỹ
Beer on her breath / summer night with wet lips / vomiting on beach
Bia nồng hơi thở nàng
đêm hè cùng môi ướt
nôn thốc nơi bãi bờ
Joseph Spencer, (1950-) Mỹ
Sunk in a abyss / a dragon keeps / heaven’s memory
Lặn xuống vực sâu
con rồng vẫn giữ
ký ức thiên đình
Masayuki Nakamura, (1948-) Nhật Bản
Pampas grass / day passes / as they sway
Cỏ đồng hoang
ngày lại qua ngày
như là đu đưa
Masayuki Nakamura, (1948-) Nhật Bản
Trafic lights / the moon shines /all night
Đèn giao thông
trăng sáng
suốt đêm
Lars Granstrom, (1953-) Thụy Điển
From an old tree / the ears of a deer / appear
Từ cây cổ thụ
đôi tai hươu
thoáng hiện
Ariyo Asoda, (1962-) Nhật Bản
Summer morning / a crow walking / on the broad street
Buổi sáng mùa hạ
một con quạ
đi trên đại lộ
Ariyo Asoda, (1962-) Nhật Bản
The hand / is the tool / of the soul
Bàn tay
công cụ
của tâm hồn
Leons Briedis, (1949-) Latvia
Old age is freedom / the house key gets lost / you are dwelling in chaos
Tuổi già là tự do
chìa khóa nhà đâu mất
ta sống trong hỗn mang
Mordechai Geldmann, (1946-) Israel
Time is running / hurry up with everything / the end is secret
Thời gian trôi nhanh
mau lên với mọi việc
tận cùng là bí mật
Judit Vihar, (1944-) Hungary
8. Sexy Haiku
Sky / and a sleepy man / swelling
Bầu trời
và một gã đàn ông ngủ
đang dựng cột buồm
Sinji Noya, (1961-) Nhật Bản
Eating together / vomiting together / the end of love
Cùng nhậu
cùng nôn
cuộc tình kết thúc
Ram Kumar Pandy, (1946-) Nepal
Life lasts / until the slip goes from your wrist / to your tiptoe
Cuộc sống tồn tại
đến khi xi-líp
từ cổ tay tuột xuống đầu ngón chân em
Gyorgy Vermes, (1949-) Hungary
Between the blouse and the skin / the moon and a hand / are full
Giữa làn áo mỏng và làn da em
cả vầng trăng và một bàn tay
cùng đầy
David Rodrigues, (1951-) Bồ Đào Nha
Fireflies / in love / fertilization of light
Đom đóm
làm tình
thụ thai ánh sáng
Javier Tafur Gonzalez, (1945-) Colombia
Soap bubbles / between a pair / of human
Bong bóng xà phòng
giữa
đôi trai gái
Stepan Rozic, (1946-) Croatia
Sleeping with a virgin / making the veneral disease / spread
Ngủ với gái trinh
lan truyền
bệnh kín
Kentaro Awano, (1990-) Nhật Bản
Her nude buttocks / and the moon over the water / float with me
Mỹ nhân với cặp mông trần
và ánh trăng mặt nước
bập bềnh cùng tôi
Rob Flipse, (1944-) Hà Lan
Tạm kết
Quỹ thơ tuyển hàng năm của WHA thật dồi dào, kể từ khi thành lập đến nay đã có 14 tập gồm khoảng 7000 bài haiku. CLB Haiku Hà Nội gia nhập sau, chỉ được thưởng thức 3000 khúc. Trên đây mới là những cảm nhận ban đầu của chúng tôi trước rừng hoa kỳ diệu, vừa quen vừa lạ từ 5 châu lục, xin hẹn có dịp trình bày ở một phạm vi rộng hơn về chủ đề này cùng quá trình tiếp biến Haiku ở nước ta (có tổ chức) qua các tuyển tập Haiku Việt đã xuất bản của tập thể và cá nhân. Rất mừng khi sơ bộ đối chiếu đã hé lộ sự tương đồng của Haiku Mở Việt Nam với trào lưu Haiku thế giới đương đại – không hẹn mà gặp – đã tạo đà tự tin và vững vàng hơn trong bước đường mới đầy hứa hẹn. Trân trọng!
Đ.N.H
