Vần điệu trong thơ Haiku- Lý Viễn Giao

alt

Từ cái nôi của mình, đất nước Mặt Trời Mọc, thơ Haiku không hề có vần. Điều này dễ hiểu, ngôn ngữ Nhật Bản cũng như các ngôn ngữ đa âm khác, vì không có hoặc ít dấu cho thanh ngữ nên việc gieo vần là khó và không cần thiết.

alt

Người Việt Nam thì ngược lại, vần điệu vốn trở thành nhu cầu ngay cả trong đời sống thường nhật chứ chưa nói đến thơ. Khi quảng cáo , người ta nói về tác dụng của một loại thuốc là “Khỏe bụng con, tròn giấc mẹ”! Ở một cửa hàng dịch vụ giặt quần áo thì ghi “Giặt sấy lấy ngay”. Nói về hành vi của cơ sở sang chiết ga, đài truyền hình bảo ở đây “Cắt tai mài vỏ” bình ga để làm hàng giả. Còn đưa tin một bãi giữ xe chụp giật, nhà đài kêu họ đã “Đánh tráo tháo trộm” gương xe của khách gửi. …Quả thật khi gieo vần cho câu nói, nội dung của nó dễ ngấm và gây ấn tượng hơn nhiều.

Từ xa xưa, ngay trong ca dao tục ngữ, dân ca hò vè đều coi vần là một yếu tố quan trọng, hãy điếm xuyết đôi dòng minh chứng :

“Chớp đông nhay nháy

Gà gáy thì mưa”

“Ve vẻ vè ve

Cái vè lá lốt

Anh A cũng tốt

Chị B cũng xinh

Hai bên dập dình

Bà C làm mối !”

“Bao giờ đom đóm bay ra

Hoa gạo rụng xuống thì tra hạt vừng”

“Thấy người sang bắt quàng làm họ”

“Không ai giầu ba họ

Chẳng ai khó ba đời”

Trong thơ, yêu cầu này càng khắc nghiệt. Xin đề cử vài ví dụ :

“Ình ịch đêm qua trống các làng
Ai ai mà chẳng rước xuân sang
Rượu ngon nhắp giọng đưa vài chén
Bút mới xô tay thử một hàng
Ngoài lũy nhấp nhô cò cụ tổng
Cách ao lẹt đẹt pháo thầy Nhang
Một năm một tuổi, trời cho tớ,
Tuổi tớ trời cho, tớ lại càng …” (Khai bút-Nguyễn Khuyến”

Ngay cả thơ của “Phong trào thơ mới”, nhiều bài cũng vẫn chú ý đến vần, ngoài nhịp điệu của thi phẩm :

“Ánh xuân lướt cỏ xuân tươi,
Bên rừng thổi sáo một hai Kim Đồng.
Tiếng đưa hiu hắt bên lòng,
Buồn ơi! Xa vắng, mênh mông là buồn…”
(Trích “Tiếng sáo Thiên Thai”-Thế Lữ)

Những bài thơ dù gọi là Tự do cũng chỉ khoáng đạt ở số từ trên một dòng, số dòng trong một bài và cách gieo vần linh hoạt hơn thôi chứ vần điệu chưa hề bỏ qua :

“Tôi muốn tắt nắng đi

Cho màu đừng nhạt mất

Tôi muốn buộc gió lại

Cho hương đừng bay đi

Của ong bướm này đây tuần trăng mật

Này đây hoa của đồng nội xanh rì

Này đây lá của cành tơ phơ phất

Của bướm ong này đây khúc tình si…”

(Trích “Vội vàng” của Xuân Diệu)

Chỉ có gần đây, loại “Thơ văn xuôi” do một số người viết trẻ đề xướng mới bỏ qua cả vần và điệu. có lẽ cũng chính vì thế mà thể loại này chưa có sức lan tỏa rộng thì phải.

Với thơ Haiku, khi vào Việt Nam, có nhiều người cũng tìm cách gieo vần cho nó. Những cách gieo vần được nhiều người sử dụng thường là :

Vần chân: bằng-bằng-trắc .

“Xõa tóc huyền

Mặt hồ bình yên

Gợn sóng” (Lương Thị Đậm).

“Ngày em đi

Nâng ly

Uống sóng” (Lý Viễn Giao)

“Tuổi học trò

Tròn vo

Trái sấu” (Nguyễn Hoàng Lâm)

“Gió đưa hoa cải bay đi

Triền sông bờ cỏ xanh rì

Nhớ nắng” (Mai Liên).

“Chuông ngân nga

Thiết tha

Cứu rỗi” (Thanh Vân).

Vần chân: bằng-bằng-bằng .

“Bé con

Theo mẹ ra đồng

Ngủ gật mép sông” (Cao Ngọc Thắng).

Vần chân: trắc-bằng-bằng :

“Mạng nhện

Rung giọt sương

Đu nhớ thương” (Nghiêm Xuân Đức).

Vần chân: Trắc-trắc-bằng.

“Cỏ may găm áo

Khờ khạo

Ngày xưa” (Lý Viễn Giao)

Hoặc vần lưng, gieo trắc :

“Tiếng rao đêm

Lạnh lùng ngõ phố

Bán khổ cho ai” (Lam Hồng)

Vần lưng, gieo bằng :

“Biển lặng lờ

Trăng mờ ảo

Tình lạc cõi mơ” (Vũ Tam Huề).

Cũng có những phiến khúc Haiku không gieo vần nhưng tạo nhịp điệu làm phương tiện dẫn dắt hứng thú cho người đọc :

“Vườn cũ, nhà xưa

Tìm đâu cuống rốn

Mẹ hong đĩa đèn” (Đinh Nhật Hạnh).

“Ráng chiều

Ánh nước

Thu trong mắt em” (Lê Đăng Hoan)

Không có bất kỳ yêu cầu nào bắt buộc thơ Haiku phải có vần điệu. Nhưng rõ ràng một bài thơ mà haijin sử dụng thủ thuật này sẽ tiếp cận người đọc theo con đường mềm mại hơn, từ đó có thể nâng mức hấp dẫn cho bài thơ. Cũng chính vì vần điệu không phải là một trong những tiêu chí của thơ Haiku mà chỉ là một sáng tạo của người Việt khi làm thơ nên cũng không có quy tắc nào trong gieo vần hết. Những ví dụ đã nêu chỉ là nhặt nhạnh dọc đường để minh chứng cho một hiện tượng . Hiện tượng Vần điệu trong thơ Haiku.

LVG

Bài viết khác

Tác giả: Haiku Việt