
Chúng ta biết rằng việc đấu tranh, tranh luận về các quan điểm trong sáng tác thơ văn diễn ra rất gay gắt ở nhiều nước. Thơ Haiku ở Nhật Bản cũng không nằm ngoài tình hình đó. Nhất là sau chiến tranh Thế giới lần thứ 2 thì trên thế giới đã hình thành 2 phe rõ rệt.
Ở Nhật những cuộc tranh luận gay gắt giữa những người thuộc phe tạm gọi là trào lưu bảo thủ, coi sáng tác Haiku mang thiên về phong cảnh thiên nhiên qua đó nói lên tình cảm con người và theo cấu trúc truyền thống định hình 5-7-5 và có quí ngữ, có từ ngắt…với trào lưu tạm gọi là hiện đại cho rằng thơ Haiku cũng phải mang tính tư tưởng, cũng phải gắn với đời sống phản ánh tình cảm, suy nghĩ của con người…Nói cách khác Haiku có tính xã hội sâu sắc. Ozaki Hosai, Taneda Santoka, Kobayashi Issa, Masaoka Shiki… theo xu hướng này.
Sau thế chiến thứ 2 người Nhật thấy rằng Hai ku phải mang tính xã hội và hàng loạt nhà thơ Haiku theo xu hướng này đã ra đời và trở thành một cuộc vận động. Có lẽ không phải Haiku hiện đại mới có tính Xã hội mà nó đã manh nha từ thời Eđo khi người ta thấy sự chênh lệch giàu nghèo, phân chia đẳng cấp trong xã hội. Đến thời Minh Trị thì phong trào thơ Haiku sáng tác theo khuynh hướng mới (新傾向俳句) đã ra đời. Rồi cuộc vận động Haiku vô sản, Haiku đổi mới đầu thời Chiêu Hòa…. Năm 1946 (Chiêu Hoà 21) đăng luận văn “Nghệ thuật thứ hai, về Haiku hiện đại”「第二芸術 ―現代俳句について―」của nhà ngiên cứu và phê bình văn học Kuwabara Takeo ( 桑原武夫 1904-1988) trong tạp chí “thế giới” (『世界』)đã làmdấy lên cuộc tranh luận về giá trị xã hội của thơ Haiku về quan điểm cho Haiku là nghệ thuật thứ hai, Năm 33 Chiêu Hòa (1958) trong tạp chí “Haiku” đã ra số đặc biệt có bài “Haiku và tính xã hội” (「俳句と社会性の吟味」) … Theo Ishida Hakyo, người được mệnh danh là thánh thi thời Chiêu Hòa cho rằng Haiku phải di sâu tìm hiểu con người và ông theo trường phái thơ đó (人間探求派). Những tên tuổi như Ishiđa Hakyo (石田波郷), Kato Shuton(加藤楸邨), Nakamura Kusatao(中村草田男) theo xu hướng sáng tác này từ Haiku Truyền thống chuyển sang Haiku Tiền Vệ (Haiku tiên phong)… Hình thành các trường phái thơ Haiku ở Nhật như trường phái truyền thồng, trường phái hiện đai, trường phái sáng tác theo xu hướng mới, trường phái đi sâu tìm hiểu con người , trường phái tiền vệ…từ đó những người cùng chí hướng sáng tác lập thành các Hiệp hội hay ngày xưa ở Nhật gọi là “liên kết” (Kết xã). Mấy chục năm nay thể thơ ngắn này đã lan ra toàn thế giới nên ở Nhật hình thành hai hiệp hội là “Hiệp hội Haiku quốc tế” (HIA) và “hiệp hội Haiku thế giới” (WHA) và các Hiệp hội khác đều có bộ phận giao lưu quốc tế là vậy. Ở Nhật Bản có Haiku của những bà nội trợ. của người làm công ăn lương, của người đang chữa bệnh, gọi là Haiku cảnh đời (境涯俳句), Haiku do trẻ em sáng tác…
Sau đây tôi xin tạm dịch một số câu Haiku tiêu biểu cho tính xã hội và thuộc lại Haiku theo trường phải không có quí đề quí ngữ, theo dạng ngắn tự do không theo định hình 5-7-5 âm tiết truyền thống của một số Hai jin Nhật Bản để bạn đọc tham khảo:
1,寒雷やびりりびりりと真夜の玻璃 加藤楸邨
Kanrai ya/bi ri ri bi ri ri to/ shin ya no ha ri Kato Shuton
(6- 7- 6)
Sấm lạnh/ răng rắc / kính vỡ giữa đêm (Lê Thị Bình tạm dịch)
2,隠岐や今木の芽をかこむ怒濤かな 加藤楸邨 |
Okiya/ imakonomewo kakomu / dotokana Kato Shuton
おきやいまこのめをかこむどとうかな
(3-9-5)
Trên đảo Oki/giờ đây cây đã nhú mầm/ sóng dữ vây quanh (Lê Thị Bình tạm dịch)
3、 咳をしても一人 尾崎 放哉
Sekiwo shitemo hitori Ozaki Hosai
(6-3)
Ho cũng một mình (Lê Thị Bình tạm dịch)
4, 萬緑/の中や吾子(あこ)の歯/ 生え初むる 中村 草田男
Banryoku no naka ya akonnoha haehajimuru Nakamura Kusatao
(5-8-7)
Mùa xanh rậm (Vạn lục)/ Răng con tôi/ cũng nứt ra rồi (Lê Thị Bình tạm dịch)
5. 分け入つても分け入つても青い山 種田山頭火
Wakeittemo/ wakeittemo/ aoiyama Haneda Santoka
(6-6-5)
Vạch cây đi vào, vạch cây đi vào chỉ thấy núi xanh (Lê Thị Bình tạm dịch)
6, 雪はしづかにゆたかにはやし屍室(かばねしつ) 石田 波郷
Yukiwa sidukani/yutakani hayashi/ kabanesitsu Ishida Hakyo
(7-7-5)
Tuyết dày rơi lặng lẽ/ dục nhanh/ đến phòng vĩnh biệt (Tử thất) (Lê Thị Bình tạm dịch)
7, 帰ってきてパパママ今日は卒業式ÂÂ 後藤 勝彦
Kaettekite/ papa mama kyoha / sotsugyosiki Goto Katsuhiko
(5-7-6)
Hãy trở về /bố mẹ ơi/ hôm nay là lễ tốt nghiệp (của con) (Lê Thị Bình tạm dịch)
Người ta bảo “Văn tức là người” người làm thơ bây giờ không thể chỉ ngồi tả cảnh Trăng, Hoa, Chim, Cảnh… mãi được, Senryu thì dễ hơn vì nó mang tính phê phán, trào phúng, đả kích.
Tôi đã có bài giới thiệu về các tổ chức Haiku ở Nhật cũng như có bài về hoạt động của các nhóm, các CLB các tổ chức sáng tác thơ Haiku trên TG, chắc các bạn đã tham khảo… Tôi cũng đã có bài về so sánh Haiku và Sen ryu của Nhật các bạn tìm xem thêm.
Dù sao thì Haiku ngày nay vẫn có tính xã hội, nó không chỉ dừng lại ở nghệ thuật “chim, bướm, trăng, hoa” hay “trăng hoa tuyết nguyệt” như người ta thường nói mà nó đi vào cuộc sống con người với những “hỉ nộ ái ố…” trước thời cuộc. Có lẽ vì vậy mà người Nhật thấy Haiku và Sen ryu có xu hướng ngày càng gần nhau hơn chăng?!
Haiku Việt của người Việt sáng tác chắc cũng mang nhiều tính xã hội vì người làm thơ Việt Nam là những người luôn có tâm trăn trở về thời cuộc.
LTB