
Cuộc thi sáng tác haiku trên tranh vẽ chủ đề “Sinh vật sống” năm 2017 – 2018 do JAL Foundation chủ trì cùng hãng Hàng Không Nhật Bản, Đại Sứ Quán Nhật Bản tại Việt Nam, Trung Tâm Giao Lưu Văn Hóa Nhật Bản tại Việt Nam thuộc Quỹ Giao Lưu Quốc Tế Nhật Bản phối hợp tổ chức. Trong hơn 1.000 khúc haiku dự thi các em học sinh tiểu học và trung học cơ sở từ các tỉnh, thành phố Việt Nam gửi về, Ban Tổ Chức cuộc thi đã chọn ra được 38 tác phẩm ưu tú và cuối cùng chọn ra được 8 tác phẩm xuất sắc được trao giải.
Như những hạt sương lóng lánh trong vườn đào Xuân, 38 khúc haiku ưu tú được sáng tác bởi các em học sinh trong lứa tuổi từ 9 đến 15, trong đó có 7 em trai và 31 em gái đến từ Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Huế, Đà Nẵng, Hải Phòng, Bình Dương … Ban Giám Khảo gồm Đại diện Trung Tâm Giao Lưu Văn Hóa Nhật Bản tại Việt Nam, Đại Diện Hãng Hàng Không Nhật Bản (J.A.L.) tại Việt Nam và 3 đại diện của Ban Chủ Nhiệm Câu Lạc Bộ Haiku Việt – Hà Nội đã chọn được 8 bài haiku xuất sắc. Các em sáng tác haiku trên các chủ đề thiên nhiên, hoa lá, sinh vật (các loài chim, cá, chuồn chuồn, bướm, sóc, nhện, gấu trúc, mèo, ve sầu …). Điều thú vị là các em không chỉ viết về các loài động vật, côn trùng … mà thông qua đó nhiều bài haiku đã gắn liền với các vấn đề lớn của cuộc sống như bảo vệ môi trường, bảo vệ động vật, tình thương yêu, lòng nhân ái … một cách nhẹ nhàng nhưng sâu lắng đầy thú vị, đặc biệt trong cách diễn đạt thơ ngây, hồn nhiên, nhiều khi mộc mạc, nhưng không kém phần sâu sắc của lứa tuổi thiếu niên.
dưới đáy đại dương xanh
loài cá voi xanh sắp tuyệt chủng
nỗi đau này ai thấy
Đào Vân Anh, 15 tuổi
Bé gái Đào Vân Anh có cái nhìn sâu sắc hơn so với lứa tuổi (và có khi so với cả người lớn) khi viết về loài động vật biển cá voi xanh. Thông thường, người ta vẫn hay ca ngợi vẻ đẹp của biển cả bằng các hình ảnh đã quá quen thuộc: thuyền, sóng, cánh buồm, con tàu, mặt trời lấp lánh, chiếc vỏ ốc lóng lánh, vỏ sò xù xì, những mẻ lưới đấy ắp cá tôm, vầng trăng, bình minh và hoàng hôn trên biển … Nhưng ít ai nghĩ đến, nhìn thấy và hiểu được cuộc chiến sinh tồn khốc liệt đang diễn ra dưới đáy đại dương xanh: chất thải độc hại tàn phá môi trường biển, những rặng san hô bị đầu độc, cá lớn nuốt cá bé và đến lượt cá lớn và cá voi khổng lồ bị con người tàn sát. Một cái nhìn sâu sắc hơn ta tưởng của một tác giả ở tuổi thiếu niên, mang đậm tính nhân văn, trách nhiệm và ý thức bảo vệ động vật quý hiếm, bảo vệ môi trường, bảo vệ các đại dương và lục địa xanh của chúng ta: vấn đề sống còn và có tính thời đại của nhân loại trong thế kỷ XXI này. Tác giả đau thay và nói thay nỗi đau của loài cá voi xanh, loài động vật biển có thân hình khổng lồ nhưng rất hiền lành, có ích với ngư dân (đã có nhiều câu chuyện về cá voi cứu ngư dân lầm nạn) được người dân Việt Nam tôn là Cá Ông và lập đền thờ tại nhiều làng chài.
rừng cây muôn ngàn sắc hoa lá
gấu trúc, gấu trúc
giản đơn đen trắng ngồi một mình
Nguyễn Gia Linh, 12 tuổi
Khúc haiku có ý tưởng từ sự tương phản về mầu sắc: hoa lá muôn màu của rừng cây / mầu đen trắng của gấu trúc, động vật quý hiếm đang được bảo vệ khỏi sự tuyệt diệt. Đối với bé gái Nguyễn Gia Linh, sự đơn giản về sắc mầu (chỉ có đen và trắng) của chú gấu trúc hiền lành không hạ thấp mà còn nâng lên tầm quan trọng và sự đáng yêu của loài động vật quý hiếm này. Khúc haiku làm ta liên tưởng đến chiến dịch bảo vệ động vật quý hiếm và môi trường thông qua cái nhìn hồn nhiên đáng yêu của trẻ em. Khúc haiku cũng cho thấy sự trưởng thành trong tư duy thẩm mỹ của một tác giả tuổi thiếu niên: nhận thức được vẻ đẹp ở sự đơn giản chứ không quan trọng sự rực rỡ, lòe loẹt của sắc mầu như cách nhìn thông thường của trẻ em và ngay với cả không ít người lớn chúng ta.
sân trường rộn tiếng ve
râm ran giữa tàn cây phượng vỹ
ve hát lời chia tay
Nguyễn Thị Uyên Minh, 13 tuổi
Tuổi học trò luôn gắn liền với niềm vui được nghỉ hè sau nhũng tháng ngày vất vả, bận rộn với học hành và thi cử. Tiếng ve râm ran và những chùm hoa phượng đỏ nở rực khắp sân trường làm rộn lên trong tâm hồn các bé niềm háo hức ngày hè với những chuyến về quê thăm ông bà, những chuyến đi xa cũng bố mẹ và bao niềm vui trẻ thơ khác… Những chú ve sầu tấu lên khúc hát mùa hè trong những tàn cây phượng vỹ báo hiệu những ngày hè đầy thú vị đã đến, dù có chút nhớ nhung bạn bè lúc chia tay sau 9 tháng cùng ngồi bên nhau, nhưng chắc chắn trái tim các bé cũng rộn ràng như tiếng ve ran.
ta là chúa sơn lâm
bảo vệ khắp khu rừng xanh tốt
sự sống luôn sinh sôi
Lưu Bảo Khôi, 12 tuổi
Bé trai Lưu Bảo Khôi tìm thấy trong loài sư tử hình ảnh một vị chúa sơn lâm oai hùng đang ngự trên tảng đá cao, phóng tầm mắt giám sát muôn loài, giữ gìn trật tự trong khu rừng xanh hoang dã để bảo đảm sự sống luôn sinh sôi, nẩy nở.
buổi trưa hè gió mát
hươu con ghé sát vào hươu mẹ
“Mẹ ơi, bầu trời kia”
Trần Thục Anh, 12 tuổi
Trong khi đó, bé gái Trần Thục Anh lại tìm thấy ở loài hươu hiền lành hình ảnh ấm áp của tình mẫu tử. Một chú hươu non nép mình bên mẹ, tìm sự chở che trước mọi hiểm nguy để được yên tâm thả mình vào làn gió mát và ngắm nhìn bầu trời trong xanh vô tận trong một buổi trưa hè trong rừng xanh.
trăng rơi xuống
con nhện
giăng tơ hứng trăng
Nguyễn Uyên Trang, 12 tuổi
Khúc haiku xuất sắc, ngắn gọn (3 / 2 / 4) chỉ gồm có 9 từ nhưng rất tinh tế, bất ngờ, đầy trí tưởng tượng hồn nhiên, nhận ra mối liên quan giữa hai hình ảnh tưởng chừng như độc lập, không liên quan gì với nhau: mặt trăng đang lặn trên bầu trời đêm và con nhện đang cần mẫn và lặng lẽ giăng tấm mạng nhện trên mặt đất. Bé gái Nguyễn Uyên Trang đặt hai hình ảnh cạnh nhau và qua đôi mắt trẻ thơ phát hiện ra một mối liên quan giữa hai sự việc độc lập mà trên thực tế hai sự việc này không có mối liên hệ hữu cơ/tất yếu nào cả. Chỉ có trí tưởng tượng bay bổng và trái tim trong trắng, ngây thơ, hồn nhiên của tuổi thơ mới kết nối được hai hình ảnh độc lập ấy và lý giải được mối quan hệ một cách thật trẻ con, thật dễ thương và lãng mạn: hóa ra vì sợ mặt trăng rơi xuống đất vỡ tan nên chú nhện giăng tấm lưới tơ để hứng như ta đang đưa đôi bàn tay để hứng và nâng niu một quả trứng, một bông hoa đang rơi. Ôi, con nhện nhỏ nhoi, tội nghiệp (đôi khi trông hơi xấu xí!) nhưng thật đáng yêu đang cuống quýt giăng tơ để cứu chị Hằng cho chúng ta trong khi trái tim của chúng ta, những động vật cao cấp duy lý, biết suy nghĩ (Homo sapiens), thì dửng dưng, vô cảm vì ta đã quá biết: “Trăng lên rồi trăng lặn” là quy luật tự nhiên của đất trời!
đoàn hồng hạc di cư
lội mây, lội cả vào vũ trụ
hồ nước trong in bóng
Trần Thanh Ngân, 14 tuổi
Bé gái Trần Thanh Ngân bằng trí tưởng tượng phong phú của mình từ hình ảnh đàn hồng hạc bay trong mây đã liên tưởng đến một chiều kích rộng lớn, bay bổng hơn, bao la hơn: những con hồng hạc nhỏ bé như muốn bay vào vũ trụ. Hai hình ảnh đặt kề nhau: “Lội mây, lội vào vũ trụ / in bóng trên mặt nước hồ” thể hiện một cái nhìn tươi mới, đầy phóng khoáng, tự do về đàn hồng hạc di cư đang bay trên bầu trời đầy mây.
chú ếch ngồi đáy giếng
chú ta thường hay hỏi tại sao
bầu trời lại bé thế
Đặng Nhật Minh, 11 tuổi
Khúc haiku độc đáo dựa trên ý của một thành ngữ Việt Nam “ếch ngồi đáy giếng”. Chú bé trai hiếu động, tinh nghịch Đặng Nhật Minh hàng ngày sau giờ học, chắc vẫn bầu bạn, tâm tình với những người bạn nhỏ: chú ếch dưới đáy giếng, con cóc cụ trong góc vườn hay xó nhà, chú ve sầu ca hát suốt mùa hè, con dế trũi đen thui trốn trong hang đất … Chỉ có chú bé Đặng Nhật Minh mới có khả năng “trò chuyện” và hiểu được “tâm sự” của những động vật bé tí này nên em đã coi chú ếch là một động vật biết tư duy, biết thắc mắc về bầu trời quá nhỏ bé và biết trăn trở ngày đêm tìm câu trả lời. Khúc haiku thể hiện cách nhìn hồn nhiên, đầy cảm thông của trẻ thơ đối với thân phận con vật bé nhỏ đáng yêu đang bị “cầm tù” dưới đáy giếng với câu hỏi khắc khoải chưa được giải đáp của nó: tại sao bầu trời lại bé thế? Hoàn cảnh sống làm chú ếch không hiểu tại sao bầu trời chỉ bé bằng cái miệng giếng. Trong khi đó rất nhiều người, được gọi là người lớn, nhưng “kiêu ngạo”, “cố chấp”, “thiển cận” không chịu mở mang tầm hiểu biết mà lại dám coi bầu trời mênh mông vô tận chỉ nhỏ bằng cái vung nồi trong xó bếp nhà mình: “coi trời bằng vung”!
Ngoài 8 khúc haiku được Ban Giám Khảo bình chọn giải nhất trên đây, trong 38 bài lọt vào chung kết cũng còn những khúc haiku khá đặc sắc dù rất tiếc không được bình chọn.
xin chào chú bướm nhỏ
cậu đi chơi đâu mà xinh thế?
tớ đi lấy phấn hoa
Ngô Uyên Linh, 9 tuổi
Bé gái Ngô Uyên Linh đã nhân cách hóa chú bướm bằng đôi mắt và tâm hồn trẻ thơ thật đáng yêu. Với Ngô Uyên Linh, trẻ em khi đi chơi thì phải mặc đẹp và tất cả trẻ em tất nhiên đều rất xinh xắn. Các chú bướm luôn xinh đẹp và đầy mầu sắc nên tác giả khẳng định phải hỏi chú bướm định “đi chơi đâu” chứ không phải là “đi đâu”? Cuộc đối thoại dễ thương giữa hai người bạn trẻ: cô bé và chú bướm. Câu trả lời của chú bướm là “tớ đi lấy phấn hoa” hơi bất ngờ với tác giả (chú bướm không đi chơi như tác giả vẫn nghĩ và đặt ra trong câu hỏi, mà là “đi làm việc”, đi hút mật hoa đúng với tập tính loài bướm). Cuộc trò chuyện, hỏi đáp đầy thú vị và bất ngờ. Nếu thay cụm từ “đi chơi đâu” bằng cụm từ “đi đâu” khúc haiku đã không gây được sự bất ngờ, hồn nhiên rất dễ thương và giảm đi rất nhiều sức nặng của ngôn từ trong khúc haiku cũng xinh xắn như bé gái và chú bướm đáng yêu này.
ngoài kia trời trong xanh
có con mèo ngồi bên cửa sổ
đón ánh nắng ấm áp
Hoàng Trần Minh Trang, 12 tuổi
Nhận xét tinh tế và dễ thương của bé gái Hoàng Trần Minh Trang về tập tính của loài mèo, vật nuôi thân thiết của bé: hay ngồi trên bậu cửa sổ, mắt lim dim sưởi nắng, nhất là trong những ngày mùa đông hiếm hoi có ông Mặt Trời xuất hiện. Chắc chắn con mèo này phải là vật nuôi thân thiết của bé, được bé yêu thương, chăm bẵm hàng ngày.
trong một đêm tuyết lạnh
nhưng có một lùm cây xanh tốt
là nơi có tình thương
Phạm Quỳnh Anh, 11 tuổi
Khúc haiku của bé gái Phạm Quỳnh Anh thể hiện cái nhìn đầy trí tưởng tượng và thấm đẫm tình yêu thương của trẻ thơ. Tuyết trắng mùa Đông bao phủ đất trời lạnh buốt. Tưởng chừng như vạn vật đều đã chết, đều đông cứng lại trong cái lạnh cắt da, cắt thịt, trong cái tủ lạnh thiên nhiên khổng lồ. Các loài cây rụng hết lá chỉ trơ lại thân cành khẳng khiu, khô cứng. Nhưng tại sao vẫn có một lùm cây xanh tốt (chắc chắn phải là những cây thông loài lá kim)? Với cái nhìn trong trẻo và tâm hồn trẻ thơ, không cần viện đến các lý do khoa học, tác giả đã lý giải một cách rất duy tình, rất hồn nhiên và rất sâu sắc: đó là nơi có tình thương. Tất nhiên rồi, trong tâm hồn của bé nơi nào có tình thương thì ở đó có sự sống. Tình thương yêu của con người là vũ khí tuyệt vời không chỉ giúp con người mà cả vạn vật nữa – theo suy nghĩ của bé Quỳnh Anh – trong những hoàn cảnh khốn khó nhất, tuyệt vọng nhất vẫn có thể vượt qua để tồn tại trên cõi đời, giống như lùm cây xanh kia vẫn không rụng lá để tồn tại giữa mùa Đông tuyết trắng ngập tràn.
Đọc những khúc haiku hồn nhiên, tươi tắn nhưng không kém phần sâu sắc của các bạn nhỏ tham dự cuộc thi dù được giải hay chưa được giải, cùng với đất trời man mác hơi xuân, thấy lòng như đôi chút trẻ lại. Rồi bỗng dưng thấy tiếc nuối làm sao khi những cọ xát khốc liệt, bạo tàn của cuộc đời này, những lo toan bé mọn của cuộc sống thường nhật này đã từ lâu lắm rồi tước đoạt của ta biết bao suy nghĩ hồn nhiên, những cái nhìn trong trẻo, tươi tắn đối với cuộc sống chung quanh. Tự nhiên, lại bồi hồi nhớ đến Mihai Eminescu, thi hào dân tộc và danh nhân văn hóa của Rômânia (1850 – 1889) trong bài thơ “O, rămâi!” (Hãy ở lại cùng em!) đã có những dòng cảm thán bất hủ về nỗi tiếc nuối tuổi thơ đã mất:
… Astăzi, chiar de m’as intoarce
A ‘ntelege n’o mai pot
Unde esti, copilărie,
Cu pădurea ta cu tot?
Mihai Eminescu
… Dù em muốn trở lại
Chẳng thể quay ngược dòng
Tuổi thơ yêu dấu xa rồi,
Đâu rừng xưa của một thời đã qua?
Lê Văn Truyền chuyển ngữ