“Haikư không chỉ là một loại hình thơ; hơn cả thơ, haikư là một cách nhìn thế giới khách quan. Haikư thể hiện những khoảnh khắc chiêm nghiệm; thời khắc mà khi đó những điều tưởng như bình thường bỗng phát lộ bản chất nội tại, thầmkín của nó và đem đến cho ta một cái nhìn mới, khác lạ về sự kiện, về con người và về cuộc sống” (A. C. Missias)
A.C.Missias,ban ngày là một nhà sinh học thần kinh (neuroscience) ở Phildelphia (USA), ban đêm ông là nhà biên tập tạp chí điện tử Acorn, sáng tác haikư và công bố trên Internet. Gần đây, Missias phụ trách chuyên mục CyberPond trên tạp chí Frogpond của Hiệp Hội Haikư Hoa Kỳ (Haiku Society of America) và đã phát biểu như trên về haikư.
Nói đến sáng tác haiku người ta vẫn nói đến hai nguyên tắc cơ bản: cấu trúc 5/7/5 âm tiết và mỗi phiến khúc haikuphải có một “quý ngữ” (kigo). Ngoài ra, còn có nguyên tắc “hai hình ảnh đặt liền kề nhau” (Justaposition).
Thế giới khách quan đã thay đổi như vũ bão trong thế kỷ XXI này, vậy các chủ đề của haiku có thay đổi hay không? Thiển nghĩ, cách cảm thụ thiên nhiên và xã hội của các haijin ở thế kỷ này trên tất cả mọi châu lục không còn giống cách cảm thụ như những haijin Nhật Bản, kể cả các đại thụ haikư Nhật Bản, cách đây 2 – 3 thế kỷ. Nhân loại trong xã hội hiện đạiđang phải đối mặt với rất nhiều vấn đề trọng đại, sống còn: vũ khí hạt nhân, vũ khí sinh học, chiến tranh, khủng bố, dịch bệnh, chết chóc, ô nhiễm môi trường, tàn phá thiên nhiên, biến đổi khí hậu, hận thù tôn giáo, hận thù dân tộc và những tác động tiêu cực của khoa học – công nghệ đến cuộc sống vật chất và tâm hồn của con người …đang hàng phút, hàng giây đang đe dọa cuộc sống trước mắt và tương lai của nhân loại. Cũng như văn chương nói chung, liệu haikư có tự cô lập khỏi những vấn đề của nhân loại hay không?
Thiết nghĩ, để haikư, một thể loại thơ đặc sắc của Nhật Bản, mãi mãi tồn tại trong nền thi ca của nhân loại, không chỉ ở đất nước Phù Tang mà cả trên toàn thế giới, chắc chắn thể loại thi ca đặc sắc này phải mang hơi thở của thời đại, phải đề cập và chuyển tải được tới người thưởng ngoạn mối quan tâm đến những vấn đề sống còn của nhân loại, cả trước mắt và trong tương lai. Và chắc chắn“từ điển quý ngữ” của haiku sẽkhông chỉ hạn chế trong những “phong hoa tuyết nguyệt” mà phải cập nhật và ngày càng phong phú với những “quý ngữ” của cuộc sống nhân loại ở thế kỷ XXI này.Thiển nghĩ, haikư hiện đại sẽ không chỉ đề cập đến thiên nhiên, mà phải đề cập đến “thế sự”.
Để minh họa cho ý kiến này, xin làm một thống kê về chủ đề “thế sự” trongTuyển tập haiku “Horizon: The Haiku Anthology” do Santosh Kumar (Ấn Độ)chủ biên, mới xuất bản năm 2018 gồm 53 phiến khúc haiku của 53 haijin đến từ các Châu lục. Toàn bộ tuyển tập đã được người viết bài này dịch ra tiếng Việt, đang nhờ Thầy Trần Hữu Hiển hiệu đính và sẽ gửi đăng trên trang web: haikuviet.com.vn
Trong 53 phiến khúc haikư trong tuyển tập, ngoài các chủ đề liên quan đến các “quýngữ”: hoa lá, cây cỏ, gió mưa, tuyết, trăng, động vật …, có ít nhất 10 phiến khúc haikư (gần 20% tổng số phiến khúc haikư được tuyển chọn) liên quan đến thế sự và nội tâm con người.Dưới đây là một số phiến khúc“haikư thế sự” tiêu biểu mà Santosh Kumar đã chọn đăng mà kẻ viết bài này tìm thấy trong tuyển tập “Horizon: The Haiku Anthology” 2018.
BAN’NYA NATSUISHI
Nhật Bản
a future waterfall
from a rainbow
of voices
dòng thác tương lai
đến từ chiếc cầu vồng
xây nên bằng những tiếng nói
MOSHÉ LIBA
Roumanie
in this small town
neighbors talk only
through their lawyers
trong thị trấn này
láng giềng chỉ nói với nhau
qua luật sư của họ
ROBERTA BEARY
Ireland
chemo day*
the onset
of red lipstick
ngày hóa trị liệu*
bắt đầu với
thỏi son môi màu đỏ
*Chemo day: Trong y học, thuật ngữ “chemo day” dùng để chỉ ngày mà bệnh nhân, ví dụ ung thư, phải sử dụng thuốc hóa chất trị ung thư gọi là “hóa trị liệu”. Ở đây, tác giả coi việc phụ nữ bắt đầu mỗi ngày bằng sử dụng son môi khi trang điểm cũng giống như bệnh nhân hàng ngày phải sử dụng hóa trị liệu.
TANUJ KHOSLA
Ấn Độ
her face is disfigured
my eyes are blind
we make a perfect couple
mặt cô ấy biến dạng
còn tôi thì khiếm thị
chúng tôi – một cặp đôi hoàn hảo
MATHURA
Estonia
a breath of silence
life to be chosen
the nest then to be set free
thở phào nhẹ nhõm
cuộc đời đã định đoạt
hôn nhân được giải thoát
SHIRLEY BOLSTOK
Hoa Kỳ
I will sleep with you
in a bed of red roses
just to feel the thorns
anh sẽ ngủ cùng em
trên chiếc giường đầy hoa hồng
chỉ đểđược cảm thấy gai đâm
Tháng 3 năm 2019, Chủ Tịch Câu Lạc Bộ Haiku Việt của chúng ta đã có trang giới thiệu haiku của Bo Lille, haijin Đan Mạch, hội viên WHA và là công tác viên của Câu lạc bộ chúng ta. Trong chùm thơ 12 bài của Bo Lille được Lão haijin Đinh Nhật Hạnh dịch từ tiếng Anh, theo thiển ý của kẻ viết bài này, nhữngphiến khúc haiku sau đây có thể được coi là haiku thế sự:
the blackness of graves
the sound of those white churches
and then the silence
màu đen những ngôi mộ
chuông từ các thánh đường trắng kia
và thế rồi, lặng im
burning field
canon which are much too hot
the smell of burnt child
một vùng đất cháy bỏng
những khẩu đại bác đỏ rực nòng
mùi thịt thiêu em bé
peace hasbroken out
canon have been melted
into lover’s rings
hòa bình vừa lập lại
những khẩu đại bác đã bị nung chảy
đúc thành nhẫn tình nhân
The blackbird sings
lover nearer
than nuclear bomb
Con sáo đen hót rằng
tình yêu gần chúng hơn là
bom nguyên tử
Và để góp một tiếng nói trong hiện tượng thế sự “kinh doanh tâm linh/kinh doanh tín ngưỡng” đang rộ lên trong những ngày gần đây dưới bàn tay dẫn dắt của một số đại gia và một số người chăn dắt Phật tử, người viết bài này bỗng nhớ lại năm 2012 đã từng viết phiến khúc haikư sau đây khi thăm một trong những ngôi chùa mới được xây cất lớn nhất vùng đồng bằng Bắc Bộ khi đó:
Phật dạy diệt tham, sân, si
nhà chùa thi nhau
giành kỷ lục Guiness
LVT
