
Vốn dĩ Haikai (Haiku) bài cú- Bài hài- manh tính hóm hỉnh, hài hước. Người Nhật cho rằng tính Hài là bản chất vốn có của Haiku. Xuất phát là câu mở đầu của renga (Liên ca) gồm 3 dòng. Hakai (Bài hài) từ một thể thơ cấp thấp để mua vui trong văn học Nhật Bản đã được Basho vĩ đại thế kỷ 17 tách ra tành 1 thể thơ riêng, phái sinh và nâng cấp nó thành 1 thể thơ độc lập, ngắn gọn xúc tích có tính văn học cao, gọi là Haikai sau Shiki gọi nó là Haiku từ đầu thời Minh Trị và bây giờ ta gọi là Haiku (Bài Cú).
Từ sau tác phẩm “Tập Haiku hài hước” của Hai jin nhà văn, nhà biên kịch nổi tiếng Nhật Bản Satou Koroku viết năm 1901, hơn 100 năm sau Hiệp hội Haiku Hài hước Nhật Bản chính thức ra đời năm 2008, trụ sở Hội đóng ở số 1173-4 khu Takoda phường Tobe Quận Iyo tỉnh Ehime. Trong Qui chế của Hiệp Hội ghi rõ mục đích ra đời của Hiệp Hội là đưa Haiku trở lại mang tính Hài hước đã mất và để lại cho hậu thế Haiku hài hước chất lượng cao. Chủ tịch Hiệp Hội là Yagi Takashi vốn là phát thanh viên của Đài truyền hình NHK Nhật Bản, cố vấn là các nhân vật nổi danh ông Honami Hideo và ông Komatsu Masayuki.
Ở Nhật Bản có 1 luận văn của nhóm nghiên cứu trên Đại học về “tính Hài trong thơ Haiku” dày hơn 100 trang (113 trang) trong đó có trích dẫn nhiều câu Haiku hóm hỉnh với những cái cười tinh tế… Tập luận văn nghiên cứu này cũng đề cập đến ranh giới mong manh giữa cái cười dễ dài, thông tục, thấp cấp với cái cười hóm hỉnh sâu sắc, chất lượng…Haiku dễ mà khó là ở đó.
Trong cuốn “Sổ tay Basho” (Basho handbook) người ta nêu rằng Basho từng nói rằng “bài hài” nghĩa là yếu tố “hài”, cái buồn cười (okashimi) là rất cơ bản cho nên phải suy nghĩ và nắm chắc yếu tố này khi sáng tác Haikai (nay gọi là Haiku).
Ví dụ bloger thấy chất hài trong câu Haiku sau của Buson (Tiếc mùa thu)
戸を叩く狸と秋を惜しみけり 与謝蕪村(よさ・ぶそん)
(とをたたく たぬきとあきをおしみけり)
Con Lửng Chó/ gõ cửa/ tiếc mùa thu (Yosa Buson)
Nghe nói câu này Buson là khi nghe câu chuyện 1 người đàn ông vợ mất ở 1 mình, đêm xuân ông nghe tiềng gõ cửa ra không thấy ai, sau lại nghe tiếng gõ cửa nghĩ rằng con Lửng Chó trêu người ông rình và bắt được qủa tang con Lửng Chó gõ cửa nhà ông… câu Haiku Buson muốn nói lên nỗi buồn của người già cô đơn.
Và trong phòng đêm ông cũng bật ra 1 câu tiếc mùa thu như sau:
都会の夜虫一つだに鳴きもせず
Đêm thành phố/không một tiếng /côn trùng
(さみだれに におのうきすを みにゆかん)
Mưa tháng 5 /không thể đi xem tổ chim Lê Hôi/ nổi lên mặt nước
Nghe nói câu này Basho làm để báo trước cho Rosen một người bạn quí tộc thân thiết biết mình sẽ đi xa thay lời chào từ biệt. Chim Lê Hôi cũng biểu hiện cho hồ Biwa vì đây là nơi chim này hay tụ về đông đúc. Khi nói hồ Biwa người ta nghĩ ngay đến loài chim Kaibutsuri này.
Nio no Ukisu cũng là món chè bột sắn của công ty Choukyudo nổi tiếng, dùng trong lễ cưới của người Nhật, pha bột sắn và khuấy đều một lúc thì cặp chim Lê Hôi nổi lên biểu hiện tình cảm lứa đôi sâu nặng… Nghe nói loài chim Nio (còn gọi là Kaibutsuri- Chim Lê Hôi, một loại chim lặn) sống cả đời chung thủy một vợ một chồng, có lẽ do vậy mà người ta uống chè này để chúc phúc cho vợ chồng mới cưới!
(Việt Nam và Trung Quốc thì hay lấy cặp Uyên Ương- một cặp chim Vịt làm biểu tượng tình vợ chồng chung thủy).
Kể ra cũng hài vì thực ra chim Uyên Ương con đực có hành vi bảo vệ con cái khi ấp trứng nhưng không chung thủy như người ta nghĩ!
Xin trích dịch mấy câu haiku do Hiệp hội Haiku hài hước NB mới tuyển chọn năm 2017 để mọi người tham khảo, có thể cái hài của Nhật cũng khác người Việt Nam ta chăng?!
年の瀬に酒で膨らむ噂かな
Tháng cuối năm/ thùng tôno cũng nở phình / vì rượu
どの人を刺すか迷った蚊が我に
Hoang mang/ không biết đốt ai/ muỗi xông vào tôi
時の日やいつも確かな腹時計
Ngày giờ/đồng hồ bụng/luôn chính xác
骨休めする暇もなし梅雨の傘
Không được nghỉ ngơi/ xương ô (dù)/ tháng mưa dầm
Người Nhật gắn bó với thiên nhiên nước Nhật và từ chỉ mùa “kigo” là một cái gì không thể thiếu trong đời sống và ngôn ngữ nhật. Câu mào đầu của 1 bức thư người Nhật bao giờ cũng nói về khí hậu và đương nhiên đó là “lời chào theo mùa” của người Nhật. Và đó cũng là cái thi vị của thơ Haiku Nhật Bản.
Nhà bình luận Yamamoto Kenichi (1907-1988) năm 1946 khi định nghĩa Haiku ông nói: Haiku có 3 yếu tố chính là chào hỏi, hài hước và tức thời.
Theo bà Udaki Koyo nguyên chủ tịch Hiệp hội Haiku hiện đại Nhật Bản cho rằng người nước ngoài muốn hiểu được tinh thần của thơ Haiku Basho khó khăn hơn và họ luôn thấy dễ đồng cảm với Haiku của Kobayashi Issa hơn vì nó có tính Hài hước và hỷ nộ ái ố gần gũi với con người khắp nơi trên Thế giới.
Hội Haiku hài hước và “Văn đàn Haiku” Nhật Bản cho biết đã xuất bản cuốn “tập Haiku hài hước” bao gồm 3213 câu Haiku trong các số ra từ tháng 7 năm 2002 đến tháng 3 năm 2015. Bản đầu có 308 mục, giá 3000 Yên (khoảng 60.000 đ Việt Nam) và tái bản cuốn “nghệ thuật Senryu của Yagi Takashi” (Ông chủ tịch) đăng khoảng 1000 bức tranh hài kèm Senryu của ông Yagi Takashi được giải thưởng trong 10 năm, giá 2500 Yên (khoảng 50.000 đ Việt Nam) vì muốn lấy lại tính trào phúng và tính thời sự của Senryu.
Lê Thị Bình
Sưu tầm và dịch