
Michael Dylan Welch
http://www.haikuworld.org/begin/mdwelch.apr2003.html
Lê Văn Truyền dịch từ bản tiếng Romania của Patricia Lidia
có đối chiếu với nguyên bản tiếng Anh
Giới thiệu tác giả bài viết:
Michael Dylan Welch sáng tác haiku từ năm 1976.
Ông là Chủ tịch và Uỷ viên Ban điều hành nhiều Hội haiku ở Mỹ: Hội haiku Hoa Kỳ, Hội các nhà thơ haiku Northern America, Haiku Northwest, Haiku North America (đồng sáng lập, 1991), Hội Tanka Hoa Kỳ (sáng lập 2000, Chủ tịch 2000-2004). Michael Dylan Welch là nhà thơ được trao giải của Thành phố Redmond, Washington.
Haiku của Michael Dylan Welch được xuất bản trên hàng trăm tạp chí và tuyển tập bằng ít nhất là 20 thứ tiếng. Ông cũng tham gia Ban giám khảo nhiều cuộc thi haiku, đồng thời cũng nhận được nhiều giải thưởng haiku.
(Theo Haiku Foundation)
Khi lần đầu tiên tôi thử viết haiku, thử nghiệm của tôi chỉ dựa trên những thông tin hết sức hạn chế. Các sáng tác của tôi có chất lượng và hiệu ứng rất thấp. Các giáo viên của tôi ở trường trung học có thiện chí nhưng rất tiếc các thầy cô thường trao truyền cho chúng tôi một số hiểu biết sơ sài và đôi khi sai sót về thể thơ haiku. Nếu haiku là một chủ đề mới đối với các bạn, có thể các bạn cũng gặp phải tình trạng như tôi mà các bạn không nhận ra. Trong bối cảnh nhiễu loạn thông tin hiện nay, thơ ca cũng ở trong tình trạng như thế. Vì vậy đối với haiku, cũng như những thể loại thi ca khác, cần phải vượt qua những gì là hời hợt để có những hiểu biết sâu sắc hơn về thể thơ này. Vậy, haiku là gì và làm thế nào có thể trở thành một haijin?
Đặc điểm quan trọng cốt tử nhất của haiku là làm thế nào để, thông qua ngụ ý (implication) và gợi ý (suggestion), haiku có thể truyền đạt đến người đọc khoảnh khắc nhận thức (perception) để có thể thấu hiểu thiên nhiên và con người. Haiku không “mô tả” sự thấu hiểu này nhưng ám chỉ đến điều này. Trong hàng trăm năm qua, cả haiku tiếng Nhật và haiku tiếng Anh thông qua sự “ngụ ý” đã đạt đến thành công trong việc sử dụng các hình tượng cụ thể.
Điều này có nghĩa là khi sáng tác haiku cần tránh dùng các tính từ (ví dụ: đẹp đẽ, huyền ảo) để mô tả những gì haijin đã trải nghiệm mà nên sử dụng những từ ngữ có thể mô tả một cách khách quan sự vật, thực tại mà haijin trông thấy, nghe thấy, ngửi thấy, cảm nhận hương vị và cảm nhận được một thực tại. Thay vì mô tả “phản ứng” của chủ thể, một phiến khúc haiku hay chỉ mô tả sự vật, hiện tượng đã gợi ra những phản ứng tương ứng cho người đọc. Khi người đọc nhận thức được mối liên hệ giữa hai hình ảnh họ sẽ trải qua giây phút ngạc nhiên khi phát hiện ra được mối liên hệ ấy.
Là người sáng tác haiku, haijin phải làm sao cho các bài haiku của mình bật lên được “chớp sáng” ấy và đừng bày ra trước mắt người đọc những thông điệp của mình. Có lẽ, đây là “nan đề” cho các haijin, đặc biệt là những người chưa hiểu hết đặc điểm “cấu trúc” của thể thơ haiku.
new moon…
curve of the steeple bell
in winter twilight
Ebba Story, San Francisco, California
lună nouă
forma clopotului din turlă
in amurgul iernii
Patricia Lidia (Romania) dịch
trăng non…
đỉnh tháp chuông
hoàng hôn mùa Đông
Lê Văn Truyền dịch
spring breeze –
the pull of her hand
as we near the pet store
Michael Dylan Welch, Sammamish, Washington
briză uşoară –
apropiindu-ne de magazinul
de animale mă trage de mână
Patricia Lidia (Romania) dịch
gió nhẹ
cô ấy kéo tay tôi
khi đến gần cửa hàng thú cưng
Lê Văn Truyền dịch
Về mặt cấu trúc, phiến khúc haiku sẽ xoay quanh một “cái trục”, đó là “quý ngữ” (“kire” tiếng Nhật). Bằng cách đặt liền kề bên nhau (justaposition) hai yếu tố, hai yếu tố ấy sẽ lóe lên một tia sáng, cũng giống như hai cái chốt trong một ổ cắm điện.
Hai yếu tố, hai hình ảnh trong một phiến khúc haiku hay thoạt đầu có vẻ như không liên quan đến nhau nhưng nếu độc giả đọc kỹ bài thơ, sẽ có thể nhận ra một sự ánh xạ (reverberation). Khi bạn nhận thức được mối liên quan giữa hai yếu tố (đôi khi còn được gọi là sự so sánh, liên tưởng “nội tại”) bạn sẽ thấy một sự “bùng nổ” về nhận thức, một thời khắc ta phải thốt lên “aha!”. Là một haijin, bạn phải làm cho phiến khúc haiku của bạn tạo ra được khoảnh khắc “bùng nổ” ấy mà không phải “đánh vần” nó cho người đọc. Đây có thể là công việc khó khăn nhất cho các haijin và là vấn đề quan trọng nhất và ít được hiểu biết về đặc điểm cấu trúc của một đoản khúc haiku.
new moon . . .
curve of the steeple bell
in winter twilight
Ebba Story, San Francisco, California
lună nouă . . .
forma clopotului din turlă
în amurgul iernii
Patricia Lidia (Romania) dịch
trăng non…
vòm cong tháp chuông nhà thờ
trong chạng vạng chiều Đông
Lê Văn Truyền dịch
Một phương pháp khác khi sáng tác haiku là sử dụng các chủ đề diễn tả về mùa. Các haijin cổ điển Nhật Bản thường dùng quý ngữ về mùa để “neo” bài thơ vào thời gian và để tạo ra sự liên tưởng đến các bài thơ khác đã sử dụng quý ngữ này. Trong khi đã có một danh mục các quý ngữ liên quan đến mùa trong haiku viết bằng tiếng Anh, có những từ khác liên quan đến mùa rất thông dụng, ví dụ “tuyết” (snow) để chỉ mùa Đông hoặc “ếch” (frog) để chỉ mùa Xuân.
Bạn có thể nêu đích danh các mùa, nhưng đôi khi sử dụng các từ chỉ “mùa” hay nhất sẽ tinh tế hơn thế. Tuy nhiên, một số từ có thể gây nhầm lẫn, ví dụ từ “cỏ khô” (dry grass) sẽ chỉ mùa Đông ở một vài vùng như ở New Jersey, nhưng lại chỉ mùa Hè ở một số vùng khác (ví dụ California).
Nếu bạn bắt đầu nghiên cứu những bài thơ haiku nổi tiếng bằng tiếng Anh, bạn sẽ có thể say mê hoặc hiểu được haiku viết bằng các ngôn ngữ khác (kể cả haiku Nhật Bản). Điều quan trọng là học hỏi về các từ chỉ mùa thường được sử dụng trong từng thể loại haiku. Khi bạn có nhiều kinh nghiệm hơn với haiku, bạn có thể nhận ra rằng những từ ấy thường liên quan đến mùa mà trước đây bạn chưa nhận thức được điều đó. Bạn có thể làm cho hiệu ứng của những từ đó tăng lên bằng cách sử dụng chúng thật thận trọng trong các bài haiku của mình.
mother’s scarf
slides from my shoulder–
wild violets
Peggy Willis Lyles, Tucker, Georgia
eşarfa mamei
alunecând de pe umărul
meu – toporaşii
Patricia Lidia (Romania) dịch
chiếc khăn quàng của mẹ
vừa tuột khỏi vai tôi –
những bông hoa tím dại
Lê Văn Truyền dịch
Haiku thường được coi là thể thơ súc tích, cô đọng nhất trên thế giới. Điều đó không có nghĩa haiku là đơn giản, mà chỉ trong 3 dòng haiku có thể làm “lóe sáng” nhiều điều hơn các thể thơ văn khác. Điều này có được là nhờ ở “kỹ thuật sáng tác” haiku mà tôi đã trình bày trên đây với các bạn. Một cách khách quan, các hình ảnh tự ánh xạ, gợi mở cho người đọc thay vì khóa chặt trí tưởng tượng của người đọc thông qua sử dụng những giải thích chủ quan. Trong một thời khắc xuất thần, ta có thể tạo ra một năng lượng bằng cách đặt liền kề nhau hai hình ảnh, hai yếu tố, là phông nền (background) hoặc bối cảnh (context), để tạo ra một cận cảnh (foreground) hoặc tiêu điểm (focus). Với các từ chỉ mùa bạn sẽ gắn kết thơ ca với thiên nhiên, thời tiết và với các thể loại thơ ca khác. Hơn tất cả, một phiến khúc haiku tạo nên một cách bí ẩn những cảm xúc, một tổng thể lớn hơn nhiều so với tổng cộng các cấu phần của bài thơ.
gone from the woods
the bird I knew
by song alone
Paul O. Williams, Belmont, California
plecată din pădure
pasărea ce-o cunosteam
doar după cântec
Patricia Lidia (Romania) dịch
rời khỏi cánh rừng
tôi chỉ còn biết con chim
qua tiếng hót
Lê Văn Truyền dịch
Trên thực tế, haiku không có nhan đề, không có nhịp điệu và hiếm khi sử dụng ẩn dụ mở (ouvert metaphor) và ví von (simile). Lý do là vì khi sử dụng các phép tu từ này ta có thể làm cho người đọc hiểu từ ngữ hơn là hiểu ý nghĩa của chúng. Haiku, như Jack Kerouac đã có lần phát biểu, phải đơn giản như một thứ “cháo đặc” (porridge). Phải dùng một thứ ngôn ngữ đơn giản và trực tiếp. Cần tránh từ ngữ dài dòng, các khái niệm (conceptual)…
withering wind
the fence-builder pulls a nail
from his lips
Mark Brooks, Austin, Texas
vânt uscat—
constructorul de garduri scoate
un cui dintre buzele sale
Patricia Lidia (Romania) dịch
cơn gió hanh hao
người làm hàng rào
lấy cái đinh ngậm trên môi
Lê Văn Truyền dịch
Các bạn có thể thấy rằng tôi đã không đề cập gì về “dạng thơ haiku” (form in haiku). Đó là vì “dạng” thơ không thật sự là quan trọng đối với haiku theo những gì tôi đã trình bày trên đây. “Dạng”hay hình thức trình bày haiku chính là khía cạnh bị hiểu sai nhất của haiku. Haiku thường được dạy sai trong nhà trường, sách giáo khoa và các định nghĩa trong các từ điển về haiku thường là khá hời hợt và có khi hướng dẫn sai. Nhiều sách giáo khoa đã lỗi thời. Haiku, hiểu một cách đúng nhất, là một thể loại thơ (genre of poetry) chứ không phải là một hình thức thơ (poetry form).
Haiku ở Nhật Bản được viết dưới dạng một câu theo chiều ngang và thông thường có 3 đoạn (parts) gồm 5, 7 và 5 ký tự (symbol) mà không nhất thiết là âm tiết. Nhiều sách giáo khoa tiếng Anh cho rằng haiku trong tiếng Anh phải bắt buộc có 5-7-5 âm tiết* (syllable). Điều khẳng định này thể hiện một sự hiểu biết sai lầm về sự khác biệt âm tiết giữa tiếng Anh và tiếng Nhật và cũng cho ta thấy các ngôn ngữ trên thế giới khác nhau như thế nào. Thực vậy, phần lớn những bài haiku hay viết bằng tiếng Anh thường ngắn hơn 17 âm tiết và do đó việc lựa chọn để tuân thủ hoặc áp dụng dạng tự do hay theo khuôn khổ cho ta thấy là không phù hợp hay có hiệu quả trong ngôn ngữ Anh.
Thực tế này có thể làm nhiều haijin mới cảm thấy ngạc nhiên, nhưng cần đọc các tác phẩm như The Haiku Anthology (Norton, 1999) của Cor van den Heuvel và The Haiku Handbook (Kodansha, 1999) của William J. Higgínon để chiêm nghiệm những ví dụ trong đó và để hiểu tại sao haiku viết bằng tiếng Anh sẽ hay hơn khi không cần lệ thuộc vào một loạt dạng âm tiết (syllabic form)
mime
lifting
fog
Jerry Kilbride, Sacramento, California
mim
ridicând
ceata
Patricia Lidia (Romania) dịch
diễn viên kịch câm
đưa tay
vén màn sương
Lê Văn Truyền dịch
Khi bạn sáng tác haiku, hãy tập trung vào tri giác (perception) và hình ảnh (image). Nhận biết về mùa và cảm nhận bằng cả 5 giác quan. Hãy viết về tri giác chủ quan của bạn. Cố gắng làm chủ nhận thức cái gì là chủ quan và cái gì là khách quan trong những gì bạn viết. Hãy học phân biệt giữa việc mô tả (description) và suy luận (inference), và như thế sẽ tránh được việc áp đặt suy luận cho người đọc mà hãy để cho người đọc tự suy luận, nhận thức được mối liên hệ giữa các mô tả khách quan mà bạn đặt kề bên nhau trong đoản khúc haiku của bạn. Dựa vào tri giác bạn thu nhận được qua 5 giác quan và sử dụng kỹ thuật làm thơ để đặt liền kề các hình ảnh bên nhau, bạn có thể viết những đoản khúc haiku hay và khác biệt với những đoản khúc “từa tựa haiku” đang tràn ngập trong các hộp thư e-mail về chủ đề này hay chủ đề khác hoặc những bài haiku mà người viết cũng không hiểu đó có phải là haiku thật sự hay không? Với những hiểu biết cơ bản về haiku, bạn có thể sáng tác được những phiến khúc haiku vượt qua được những hiểu biết hời hợt đang được trình bày hoặc cho rằng haiku là như thế.
Sử dụng những kỹ thuật tiến bộ hơn bạn có thể học hỏi các vấn đề cơ bản một cách nhanh chóng nhưng phải cần cả đời để làm chủ nó, bạn có thể sáng tác những bài haiku xuất sắc. Không khó để viết được những bài haiku có hiệu ứng hơn là cố gắng viết những phiến khúc haiku theo quan niệm sai lầm: haiku là một thể loại thơ 5-7-5. Tuy nhiên thiếu các kỹ thuật sáng tác là điều rất cốt tử đối với haiku hơn so với cách xây dựng cấu trúc bài thơ một cách hời hợt, nông cạn.
Nghiên cứu kỹ càng hơn về thể thơ haiku – là tri giác, là sự nhận thức sắc sảo được trình bày một cách khách quan kề bên nhau. Hãy đọc những bài haiku hay để thấy những gì đã làm cho nó hay. Nhận xét thật gần cuộc sống quanh ta, nhìn cuộc sống một cách tươi mát (freshly) và xác thực (authentically) để thông qua đó bạn có thể đạt đến những giây phút thấu cảm cuộc sống.
meteor shower…
a gentle wave
wets our sandals
Michael Dylan Welch, Sammamish, Washington
ploaie de stele…
ne udă sandalele
un val liniştit
Patricia Lidia (Romania)
mưa sao băng…
một làn sóng nhẹ
ướt đôi dép ta
Lê Văn Truyền dịch
Thượng Đình, 20 tháng 6 năm 2023
Lê Văn Truyền
Chú thích:
*Âm tiết (syllable): còn gọi là “chữ” là một đơn vị cấu tạo nên một sự phối hợp trong tiếng nói, là đơn vị nhỏ nhất của tiếng nói (Wikipedia)
** Perception: tri giác, nhận thức, cảm nhận