Thơ Haiku Việt ba dòng hay một dòng- Nghiêm Xuân Đức

alt

Khi thơ Haiku bắt đầu được sáng tác ở Việt Nam, các tác giả Việt thường viết thành các khổ thơ ba dòng, có lúc lại viết thành một dòng.

alt

Ngay từ đầu, những người làm thơ Haiku Việt đã không công nhận mọi bài thơ ba dòng đều là thơ Haiku. Rõ ràng nó còn có những đặc thù khác, ta đã bàn rồi, nên sẽ không bàn ở đây nữa. Trong kỳ thi “thơ ba câu” của Hải Phòng, ban giám khảo đã trao giải cho câu thơ sau, nhưng không nói đó là thơ Haiku:

Vườn quê (Lương Liêm)

Nhớ cỏ nội vườn nhà gội tóc dài hương nhu, lá sả

Chàng trai làng sang đầu ngõ đón ngọn gió thơm

Chú chim khách bay về Đông sơn mách vườn nhà có chủ

Nhưng vì sao mọi người lại thống nhất rất nhanh rằng thơ Haiku Việt được trình bày thành ba dòng? Trong bài này, ta sẽ thử đi tìm lý do cho việc ấy.

Lý do đầu tiên và là lý do chính xuất phát từ bản thân thơ Haiku Nhật và tiếng Nhật: họ có những từ ngắt gọi là kireji. Tiếng Nhật vốn được viết thành các dòng dọc, từ phải sang trái. Thơ Haiku dù theo cấu trúc 5-7-5 hay không theo cầu trúc này (ở Nhật, cả hai xu thế đều vẫn đang tồn tại và tiếp tục còn nhiều tranh luận) đều được viết thành một dòng dọc như vậy. Tiếng Nhật là tiếng đa âm, để ngăn cách các yếu tố ngôn ngữ, họ dùng các từ ngắt kireji. Vì rất ngắn, tất cả chỉ có 17 âm tiết, nên người Nhật nói “đọc trong một hơi thở”, nhưng vẫn cần có sự ngăn cách như vậy. Kết thúc đoạn 5 âm và 7 âm đều có dấu ngắt. Như vậy có từ 2 đến 3 dấu ngắt. Khi tiếp xúc với phương Tây, thơ Haiku Nhật được viết theo kiểu các dòng ngang từ trái sang phải giữ nguyên các kireji và xuống dòng; hoặc nếu viết liên tục trên dòng ngang thì họ dùng các dấu gạch chéo. Ví dụ câu của ông Ban’ya Natsuishi (Chủ tịch Hiệp Hội thơ Haiku quốc tế WHA):

「 未来より滝を吹き割る風来たる」

(mirai yori / taku wo hukiwaru / kazekitaru)

Gió tương lai / thổi tới / chia dòng thác

Hay câu của Kamakura Sayumi:

「水仙をとりまく青は歌ういろ」

(suisen wo / torimaku ao wa / utau iro)

Màu xanh / vây quanh thủy tiên / màu ca hát

(Kỷ yếu II – Tọa đàm Haiku Việt)

Các tác giả Haiku Nhật hiện đại khác cũng làm như thế:

Dưới trời âm u / rừng hoa anh đào / muôn phần tráng lệ

(Shintoku)

Rừng núi phủ hoa / chẳng biết từ phía nào / để ta chiêm ngưỡng

(Shinfu, Chuyên san Haiku 7 – 2017, tr. 123)

Thơ Haiku Nhật hiện đại không nhất thiết phải có từ ngắt, vì vậy xu thế viết thành một dòng ngang ngày càng phổ biến, kèm theo dấu gạch chéo, nhất là khi trích dẫn, khi phiên âm và khi dịch ra tiếng nước ngoài.

Khi xâm nhập vào châu Âu, châu Mỹ và lan tỏa ra thế giới, các tác giả quốc tế đều phải giải quyết vấn đề cách trình bày thơ Haiku: ngôn ngữ của họ không có từ ngắt, mà thơ thì không thể viết liên tục như văn xuôi, vậy tốt nhất là ngăn cách bằng xuống dòng và viết các khổ thơ thành ba dòng. Xu thế này rất phổ biến trên thế giới, hầu như mọi ngôn ngữ đều chấp nhận. Gần đây, khi dấu gạch chéo được sử dụng để ngăn cách thì cũng được dùng cho thơ Haiku, khi viết liên tục thành một dòng, nhất là khi trích dẫn. Hai cách trình bày trên đang đan xen nhau: Khi trình bày thơ sáng tác thì thường viết thành ba dòng với kiểu chữ in đứng thẳng, khi trích dẫn thì viết liên tục trên một dòng với các dấu gạch chéo và kiểu chữ in nghiêng.

I am nobody:

a red sinking autumn sun

took my name away

Tôi chẳng là ai:

mặt trời Thu đỏ hồng chìm xuống

mang tên tôi đi rồi

(Richard Wright – “Haiku: This Other World”, 1998 –

Nghiêm Xuân Đức sưu tầm và dịch)

Jour de grand vent –

oiseaux, feuilles se confondent

flif, flop mon coeur bat

Ngày cả gió –

lá và chim lẫn lộn

tim tôi đập phập phồng

(Jean Antonini – Đinh Nhật Hạnh dịch)

Fluturi se-aleargă

pe uliţa prăfuită

cad flori de cireş


Butterflies run

in the dusty street

flowers of cherry tree get down

Đàn bướm bay

trên con đường bụi bặm

đầy cánh anh đào rụng

(Aurica Văceanu – Chủ tịch Hội Haiku Constantza, Roumanie –

Đinh Nhật Hạnh dịch)

Các haijin Việt cũng áp dụng cách làm trên (với thơ sáng tác thì trình bày thành ba dòng, khi trích dẫn, khi dịch thì viết liền trên một dòng với các dấu gạch chéo và cũng có lúc dùng lối chữ in nghiêng). Như vậy, một lý do khác là: làm theo cách trình bày thơ Haiku của thế giới. (Cách trình bày thơ theo lối xuống dòng của thế giới và của thơ Việt vẫn được coi là cách làm phổ biến, mặc dù gần đây nó bị lạm dụng hoặc bị rối loạn do lối xuống dòng lung tung và kiểu thơ văn xuôi không xuống dòng). Đã có những người cắt thơ Lục Bát (vốn được trình bày thành hai dòng) thành ba dòng và bảo đó là thơ Haiku!

Như vậy, ba dòng chỉ là hình thức trình bày của thể thơ, nó không đồng nghĩa với ba câu (ba mệnh đề) hoặc ba ý thơ (thi tứ) hoặc ba hình ảnh, ba sự kiện: ba dòng chỉ là cái vỏ ngoài, không phải là thi pháp. Ba dòng có thể đề cập một hay nhiều thi tứ hoặc hình tượng.

Chồng hái dừa cao tít

vợ hứng dưới váy căng

hàng xóm dòm mắt típ

(Nguyễn Văn Đồng)

Vỏ ốc trưa hè

ta ghé tai nghe

m ào sóng vỗ

(Nghiêm Xuân Đức)

A sunflower / lowing its head / like a remorse

Có bông hoa hướng dương

cúi đầu

như sám hối

(Chiaki Nagamine, 1954, Nhật Bản –

Đinh Nhật Hạnh sưu tầm và dịch)

Chúng ta ngày nay không còn quen với khái niệm về các từ ngắt. Các bậc tìền nhân Nho học của chúng ta khi học chữ Hán đã phải sử dụng các từ ngắt rất phổ biến của chữ Hán, vì họ cũng phải giải quyết khó khăn là phải viết liên tục trên các dòng dọc, mà lại không có các dấu chấm, phảy như chữ Quốc ngữ sau này. Bốn từ ngắt chính của chữ Hán là: Chi, Hồ, Gỉả, Dã (池,湖,假,野), thường được nhắc đến để chế diễu những kẻ hủ Nho nói năng máy móc thích trích dẫn sách vở và hay dùng thứ ngôn ngữ biền ngẫu trúc trắc. Về sau trong xu thế viết văn theo kiểu Bạch thoại, người Trung Quốc cũng không dùng các từ ngắt đó nữa. Thí dụ điển hình cho các từ ngắt là câu nói nổi tiếng của Khổng tử trong sách Luận Ngữ: “Học nhi thời tập chi bất lạc diệc hồ” (Học mà thường luyện tâp thì chẳng vui hay sao). Cũng có thể gặp các từ ngắt khác như Chừ, Hề trong thi ca…, thí dụ trong câu thơ của Kinh Kha khi đứng trên bờ sông Dịch, chuẩn bị đi ám sát Tần Thủy Hoàng: “Phong tiêu tiêu hề, Dịch thủy hàn; Tráng sĩ hề, nhất khứ bất phục hoàn…” (Gió hiu hiu chừ, sông Dịch lạnh lùng ghê; Tráng sĩ chừ, một đi không trở về…). Chúng ta đã không tiếp nối cách dùng từ ngắt theo kiểu chữ Hán đó. Chúng ta đã chọn cách xuống dòng, đó là cách trình bày thông thường của các câu thơ Việt.

Tóm lại, có thể ba lý do chính của cách trình bày thơ Haiku Việt thành ba dòng (và có lúc lại trình bày thành một dòng) là:

-Để thể hiện sự ngắt trong ngôn ngữ, tương đương với khái niệm từ ngắt kireji trong tiếng Nhật.

-Để thống nhất quốc tế với các ngôn ngữ sử dụng mẫu tự La-tinh, không có từ ngắt và thay thế từ ngắt bằng cách xuống dòng cho các câu thơ.

-Để thể hiện truyền thống Việt cho các câu thơ, cách làm thông thường của thơ Việt là xuống dòng, phân biệt với văn xuôi là viết liên tục. Khi trích dẫn và khi dịch, người ta có thể viết liên tục, không xuống dòng, có các dấu gạch chéo và thường in chữ nghiêng.

Phải chăng các tác giả thơ Haiku Việt đã chọn cách trình bày thơ Haiku Việt thành ba dòng hoặc một dòng vì những lý do trên?

N. X. Đ

Bài viết khác

Tác giả: Haiku Việt