
Trong nền thi ca một số nước Châu Á như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản… có một thể loại thơ thường được gọi là từ thế ca hoặc từ thế cú, bài thơ giã biệt cuộc đời (tiếng Nhật: Gokuraku Shujo hoặc Jisei, tiếng Anh: Death poems). Ở Nhật Bản, từ thế ca thường được viết dưới thể tanka hoặc haiku.
Trong từ thế ca, ý tưởng cốt yếu của bài thơ là ở thời khắc kết thúc cuộc đời, người sẽ hoặc sắp khuất bóng sẽ nói lên những suy nghĩ của mình về cái chết, về cuộc đời mình. Bài thơ được coi là một tặng phẩm quý giá cho những người thân yêu, cho đệ tử, cho bạn bè. Truyền thống này bắt nguồn từ các tu sĩ phái Thiền tông, nhưng sau này đã trở nên rất phổ biến trong các nhà thơ nói chung. Trong từ thế ca có thể thấy tràn ngập những biểu tượng của cái chết như hình tượng trăng rằm, tiếng kêu của chim cu, bầu trời phía Tây, hoàng hôn, những hình ảnh của mùa mà người viết sắp khuất núi…
Có thể bài từ thế ca cổ nhất ở Nhật Bản là của Hoàng tử Otsu, thi sĩ và là thái tử của Nhà vua Temmu, tương truyền được viết trước khi phải tự sát vào năm 686 do bị cáo buộc nổi loạn chống lại Vua cha.
Cũng giống như các bài haiku, từ thế ca cố gắng thể hiện giây phút siêu nghiệm (transcendence moment) về cái chết, như một lời cảm thán: “Ồ, giây phút này đây, ta đã được trông thấy cái chết!”. Bài haiku từ thế cố gắng kết nối tâm thế người đọc với người viết nhằm tạo nên một tư thế đĩnh đạc trong giờ phút “tử biệt, sinh ly”. Bài haiku từ thế giúp ta loại bỏ cách tư duy nhị nguyên (dualistic ways of thinking) phân biệt cái đẹp và cái xấu, cuộc sống và cái chết, tương lai và hiện tại… trong suy nghĩ của mình. Một số bài haiku từ thế mang mầu sắc u buồn, nhưng cũng có những bài tràn đầy hy vọng, phụ thuộc vào tâm trạng của haijin trong những ngày cuối cùng của cuộc đời hoặc khi sẽ đón nhận cái chết. Chấp nhận cuộc sống như nó vốn có và ngộ được rằng cái chết là điều không thể tránh khỏi thường là những ý tưởng cốt yếu được thể hiện trong nhiều phiến khúc haiku từ thế.
Shinsui, mất năm 1796 ở tuổi 49, tương truyền trong thời khắc sắp chết, môn đệ xin ông hãy để lại một bài haiku từ thế. Ông lấy cây bút lông, chấm mực vẽ một vòng tròn, ném cây bút sang một bên rồi lìa trần. Vòng tròn – chỉ dấu của sự rỗng không, bản chất của vạn vật, “bát nhã” – là một trong những biểu tượng của Thiền tông.
Hãy thưởng thức một số bài haiku từ thế dưới đây của các đại sư haiku Nhật Bản được dịch qua bản dịch tiếng Anh của Michael R. Burch.
Matsuo Basho (1644 – 1694)
On a journey, ill;
my dream goes wandering
over withered fields.
Trên đường lữ hành mắc bệnh
giấc mơ ta còn lởn vởn
trên cánh đồng cỏ khô
Saying farewell to others
while being told farewell:
departing autumn
Giã biệt mọi người
khi nói lời ly biệt:
cũng giã từ mùa Thu
What am I doing,
writing haiku on the threshold of death?
hush, a bird’s song!
Tôi đang viết
khúc haiku từ thế
Suỵt, tiếng chim hót ngoài kia!
Kobyashi Issa (1763 – 1827)
This world of dew
is only a world of dew –
and yet*
Thế gian đầy sương
một thế gian mù sương
chỉ có vậy
*Bài haiku viết sau khi một đứa con của bà từ trần
A bath when you’re born,
a bath when you die,
how stupid.
Khi sinh ra được tắm
khi chết cũng được tắm
ngớ ngẩn làm sao
Saigyo (1118-1190)
Let me die in spring
beneath the cherry blossoms
while the moon is full
Hãy cho ta chết vào mùa Xuân
dưới hoa anh đào bừng nở
và ánh trăng rằm
Taiheiki Toshimoto (- 1332)
There is no death, as there is no life
are not the skies cloudless
and the rivers clear?
Không có cái chết, không có sự sống
không có bầu trời không mây
và dòng sông không đục?
Ota Dokan (1432-1486)
Had I not known
I was already dead
I might have mourned my own passing
Tôi không biết
tôi đã chết rồi
chỉ biết khóc thương cái chết của mình
Toyotomi Hideyoshi (1536-1598)
My life appeared like dew
and disappears like dew
all Naniwa* was a series of dreams
Đời ta như hạt sương
rồi cũng tan biến như sương
Lãng Hoa* chỉ là những giấc mơ
*Naniwa (Lãng Hoa): Tên cũ của vùng đất nay là vùng Osaka
Tokugen (1558-1647)
My life was mere lunacy
until
the moon shone tonight
Đời tôi quá điên rồ
cho đến khi
chị Hằng soi sáng đêm nay
Tadatomo (1624-1676)
Brittle autumn leaves
crumble to dust
in the bitter cold wind
Những chiếc lá khô
nát tan thành bụi
trong gió thu lạnh buốt
Kobayashi Issa (1763-1827)
Autumn wind…
she always wanted to pluck
the reddest roses*
Gió thu…
con tôi luôn muốn ngắt
đóa hoa hồng thắm nhất
*Issa viết bài haiku này sau khi con gái Sato từ trần với ghi chú: “Dưới mồ, Sato, bé gái, ngày thứ 35”
Ochi Etsujin (1656-1739)
I wish to die
under the spring cherry blossoms
and April’s full moon
Tôi mong được chết
dưới anh đào mùa Xuân
và trăng rằm tháng Tư
Senseki (1712-1742)
At long last I depart:
above me are rainless skies and a pristine moon
as pure as my heart
Cuối cùng tôi cũng chết:
dưới bầu trời trong và trăng tinh khôi
như tâm hồn tôi
Uko (1686-1743)
Cuckoo, lift
me up
to where the clouds drift …
Hỡi cánh chim cu
hãy đưa ta đến
chốn mây trôi lững lờ…
Shinsui (1720-1769)
Like dew glistening
on a lotus leaf,
so too I soon must vanish
Như giọt sương
trên chiếc lá sen
ta cũng tan biến
Setsudo (1715-1776)
To prepare for my voyage beyond,
let me don
a gown of flowers
Cho chuyến lữ hành phía trước
ta đã sắm sẵn
một chiếc áo bằng hoa
Takuchi (1767-1846)
Having been summoned,
I say farewell
to my house beneath the moon
Đã được gọi tên
tôi chào tạm biệt
ngôi nhà dưới trăng
Tembo (1740-1823)
Let this body
be dew
in a field of wildflowers
Hãy để tấm thân này
như hạt sương
trên cánh đồng hoa dại
Tanehiko (1782-1842)
Learn to accept the inevitable:
the fall willow
knows when to abandon its leaves
Hãy chấp nhận
như cây liễu chết
biết khi nào rụng lá
Rangai (1770-1845)
I wish only to die
swiftly, with my eyes
fixed on Mount Fuji
Tôi muốn chết thật nhanh
đôi mắt bất động
hướng về núi Phú sĩ
Ryokan (1758-1831)
This world:
a distant mountain echo
dying unheard …
Thế gian này:
tiếng vọng núi đồi xa xôi
lặng lẽ tắt…
Saigyo (1118-1190)
Let me die in spring
beneath the cherry blossoms
while the moon is full
Hãy cho tôi chết vào mùa Xuân
dưới hoa anh đào nở
và ánh trăng rằm
Ôuchi Yoshitaka (1507-1551)
Both victor and vanquished are dewdrops
in which flashes of light
illuminate the void
Kẻ chiến thắng và chiến bại
là những hạt sương
tỏa sáng chốn hư không
Kigen (- 1736)
Seventy-one?
how long
can a dewdrop last?
Bảy mươi mốt tuổi
hạt sương
còn đọng lại đến bao giờ?
Kisei (1688-1764)
Since I was born,
I must die,
and so …
Từ khi ta chào đời
rồi ta phải chết
và rồi cứ thế…
Senryu (- 1827)
Like a lotus leaf’s evaporating dew,
I, too …
vanish
Như giọt sương tan
trên chiếc lá sen
ta, rồi cũng thế…
Kiba (- 1868)
My aging body:
a drop of dew
bulging at the leaf-cliff
Tấm thân ta già cỗi
một giọt sương
nổi trên gân lá
Roshu (-1899)
Time to go …
they say this journey is a long trek:
this final change of robes
Thời khắc giã biệt
họ bảo cuộc lữ hành dài này
đây là lần cuối cùng thay áo
Ochi Etsujin
Let me die
covered with flowers
and never again wake to this earthly dream!
Hãy để tôi chết
ngập trong hoa
đừng đánh thức tôi những giấc mơ trần tục.
Thượng Đình, 16 tháng 7 năm 2023
Lê Văn Truyền
Câu Lạc Bộ Haiku Việt – Hà Nội