Viện bảo tàng Basho ở Tokyo Nhật Bản
1/ Basho-An
Trong tâm tưởng của những người đam mê Haiku bất cứ ở đâu trên thế giới,hình như ai cũng mong ước có dịp viếng thăm quê hương Basho- người đã phát kiến và tạo lập thể thơ cực ngắn từ Thế kỷ 17 ở đất nước Mặt trời mọc-có một không hai,hiện đã lưu hành trên hàng trăm quốc gia. Quả thật, khung cảnh tuyệt đẹp,mơ màngcủa “Basho-An” với những bậc thềm đá xanh rêu phủ,có tượng Ếch đá trên bờ, phía dưới là con suối quanh co róc rách,có mặt ao xưa văn vắt in bóng mây trời, phất phơ vòi dương xỉ, văng vẳng tiếng nước vọt ngày xưa…vẫn là giấc mơ của bao đời Haijin trên thế giới, chỉ ước đến chiêm ngưỡng một lần! Nhân dịp Kỷ niệm 373 năm ngày sinh của Người ( 1644-2017) rất vinh dự được trình bày nội dung văn bản do Viện Bảo tàng Basho cung cấp ấn hành năm 2017 . Xin chúc các bạn thơ Haiku muôn nẻo một lần trong đời,có dịp ghé thăm miền mơ ước ấy.
VÀI DÒNG LỊCH SỬ
“Koto Ward” -Thành phố của” Tĩnh lặng-cây xanh-nước biếc” hiện diện thường trực trong suốt cuộc đời Matsuo Basho-người đã cống hiến lớn lao cho nền Văn học Nhật Bản . Năm 1680, Basho rời Nihonbashi ở Edo (nay là Tokyo) ngụ trong túp lều tranh ở Fukugawa cách địa điểm trên không xa, ngay giữa trung tâm thành phố.Buổi ấy,Fukagawa còn là một vùng lầy lội , tĩnh mịch và cây chuối do đệ tử trồng làm cảnh bên túp lều thầy mọc xum xuê đến nỗi người ta gọi nơi này là “Basho-an” /”Am-cây -chuối” và Basho trở thành bút hiệu mà Cụ rất thích từ đó.Fukagawa vừa là nơi cư ngụ thường nhật cũng là chốn đi về sau những chuyến viễn hành dài ngày của Cụ, nơi thảo nên những tuyệt tác để đời .Chính nơi này đã hình thành thể thơ mà ngày nay có tên là Haiku.Tại đây ,Cụ ngồi viết hầu hết những tập du ký,trong số đó có cuốn”Con đường hẹp lên miền Bắc sâu thẳm”.Chúng ta đã biết sau khi Cụ mất ,“ Basho -An” được gìn giữ như là địa danh lịch sử cùng với dinh cơ của Gia tộc Võ Sĩ Đạo đã nuôi dưỡng Cụ buổi thiếu thời.Tiếc thay, nơi này đã biến mất cuối Thế kỷ 19.Sau trận Đại Sóng Thần năm1917 cuốn sạch vùng này,tượng ẾCH đá to đẹp nghe nói người mến mộ đã tạc tặng Cụ thời còn ở đây- mới được phát hiện , nay đặt ngay trước cửa vào Thư viện, rất may vẫn còn nguyên vẹn.Năm 1921 ,Chính quyền Thủ đô Tokyo đã phê duyệt vùng” Tokiwa 1-3” này là địa danh lịch sử của“Basho-An” Tuy nhiên chốn này quá nhỏ hẹp ,không đủ để tái tạo quang cảnh như xưa.Sau nhiều nỗ lực, khuôn viên đã được mở rộng hoàn thiện như hiện nay.Ngày 19 tháng 4 năm 1981-sau 287 năm kể từ ngày Cụ qua đời, tại đây đã khai trương Viện Bảo Tàng Basho –một trung tâm Nghiên cứu văn học quốc gia,nơi diễn ra những cuộc hội thảo quốc tế về thơ Haiku.
Chúng tôi –dịch giả Lê Thị Bình và tôi, người viết bài này -may mắn được đến thăm địa danh lịch sử này mùa thu năm 2015 đúng ngày 2/9, nhân dịp dự Đại hội Haiku Quốc tế WHA lần thứ 8-Tokyo.Chúng tôi đã được vinh dự tặng Viện Bảo tàng này Tuyển tập Haiku Việt song ngữ Việt-Anh”Hoa Bốn Mùa”của Haiku Việt và tập ” Trăng Bùa”4 ngữ (của ĐNH). Nhà thơ Minh Trí (Hải Phòng) cũng vinh dự được đến đây vào tháng 4 năm 2017.
“Koto Ward”- Tuyệt vời! Một lần hạnh ngộ ,không thể nào quên.Ngay ngõ vào, xạc xào khóm chuối cảnh xanh tốt đang độ trổ hoa. Nơi đây có suối bốn mùa róc rách,có” Ao xưa “trong vắt ,bóng dương xỉ rập rờn với mây trời soi bóng nước:
“Khóm chuối xạc xào
chào mừng
khách lạ”
Và đây,hằng mơ ước-nơi xuất phát khúc thơ thần:
“ Ao xưa
gương nước
mây lộng bóng Người”
Rồi xúc động nhất là sau khi trèo lên mấy chục bậc đá rêu phong lên Basho-An:
“Bậc đá quanh co
lối mòn
Am cỏ”
Rồi soi mình lộng bóng mặt ao xưa -nơi chú ếch huyền thoại từng nhảy vào làm tia nước tóe-ta sẽ rất ngạc nhiên được chiêm ngưỡng” Basho-An” có tượng Cụ-vị Đại sư Basho ngồi ngay dưới đất,trước mặt là chiếc bát khất thực trống không–nét mặt dịu hiền thoát tục:
“Cụ ngồi ngay dưới đất
bát khất thực
nắng vàng”
Tịnh khôngcó bệ thờ,không đèn,hoa,hương khói,chuông trống, phượng, rồng.
“Không
tượng đài
hương khói”
Vâng,chỉ thanh bạch một ngôi thảo am 9m2 đơn sơ,mái rạ.Và mấy tảng đá hoa cương rêu phủ trong vườn khắc mấy khúc Haiku nổi tiếng của Cụ bên rặng lệ- trúc la đà. Không tòa ngang,dẫy dọc đồ sộ,xa hoa. Chỉ khuôn mặt hiền từ,thánh thiện nhìn ta. Mình bỗng lâng lâng niềm vui khó tả của cậu học trò nhỏ đến thăm Thầy ,những thời xưa xa-xa lắm!
Và bỗng thấy vô cùng hạnh phúc ,lâng lâng tự hào như kẻ hành hương suốt đời mơ ước- chỉ một lần , thăm thánh địa Haiku…
2/Biên Niên Sử Cuộc Đời và Sự nghiệp Basho
(Tư liệu: Bảo tàng Basho-Tokyo tặng tháng 4 năm 2017)
Năm1644: Matsuo Basho sinh năm 1644 tại Thị trấn Ueno,tỉnh Iga nay là một phần của Quận Mie.Bố là MatsuoYozaemon.
Năm1653: 10 tuổi làm hầu cận cho tiểu chủ TodoYoshitada ( trẻ hơn mình 2 tuổi),con trai lãnh chúa Todo Shinshichiro Yoshikiyo cai trị Tỉnh Iga, đang học làm thơ Haiku với Kitamura Kigin,bút danh là Sengin.Chịu ảnh hưởng chủ,ông cũng học làm thơ.
18-2-1656: 12t Bố mất.
25-4-1666: 23t-Cậu chủ đột ngột qua đời ở tuổi25,ông thôi làm việc ở đó. Thường lên Kyoto,tiếp tục học làm thơ với Kigin.
1672/29t:Tháng giêng đề tựa tập “Trò chơi của lũ sò” của Chùa Tenmangu ở Ueno – 30 tác giả.Về sau tập này đã xuất bản ở Edo sau khi ông chuyển đến đó.Thời gian này,văn phong có phần thay đổi,dí dỏm và khôi hài hơn theo phái Denrin.
1675/32t: Phái Denrin do Nishiyama Soin phụ trách.Đến Edo,Basho đổi bút danh là Tosei thay vì Sobo.
1676/33t Mùa xuân đó cùng Yamaguchi Sodo xuất bản tập Edo Ryoginshu.Tháng 6 về thăm quê mang cháu nội là Toin 16tuổi lên theo.Từ đó định cư ở Edo.
1677/34t : Mùa xuân trở thành nhà thơ Haiku.Từ 1677-1681,đôi lúc làm việc cho Nhà máy nước địa phương Koishikawa.
1677/34t:“Những vần thơ hay” của 12 môn đệ của TOSEI in tháng 4.Lãnh đạo một hội thơ ở Edo.
1680/37t : Mùa thu ông viết bài:Trên cành trụi lá / quạ đậu / hoàng hôn thu (On a withered branch/a crow was settled / autumn night fall) Nói chung được xem là Cột mốc trên bước đường thơ của ông.Mùa đông, dọn về ở Basho-ando các môn đệ dựng lên, nhà buôn cá Sanpu ở Fukagawa chủ trì.Viết bài”Against the brushwood gate / Dead tea leaves swirl/in the stormy wind”Đối diện với lối đi cây xơ xác / lá chè khôtrong cơn bão/quay cuồng “ Ông tham thiền với nhà sư Butcho trụ trì ở Fukagawa.
1681/38t : Mùa xuân một môn đệ trồng biếu Thầy một cây chuối cạnh thảo am.Cây tươi tốt đến nỗi người ta gọi nơi đây là Am-cây-chuối”Basho-an”.Thời kỳ này lấy bút danh “Basho”Mùa thu ông viết” A banana plant exposed to the autumn gale-I listen to the dripping of rain-into a basin at night” Khóm chuối oằn mình trong cơn bão / lắng nghe mưa gõ nhịp /trong chậu buồn đêm nay.
1682/39t: “Musashiburi” do Ohara Chibaru biên tập, in tháng 3.Bút danh “Basho” bắt đầu có từ đây.Sự cố cháy Basho-an đầu tiên ngày 28/12/1682do ngọn lửa đám cháy lan từ ngôichùa ở Komagome,khu Bunkyo thiêu rụi cả vùng lân cận.Ông về ở Tỉnh Kai ,quận Yamanashi.
1683/40t : Trở lại Edo tháng 5.Ông và môn đệ ra tập “Hạt dẻ khô” (Shriveled Chesnuts),tuyển tập HK do Kiraku chủ biên.20-6,Mẹ ông mất.Dựng lại Basho-an.Mùa đông năm ấy,ông lại dọn về Basho-an lần thứ II và viết “ The sound of hail / I’m the same as before /like that aging oak”Ào ào tiếng mưa đá/ ta vẫn như xưa / giống gốc sồi già
1684/41t:Tháng 10 viết nhật ký đầu tiên “The records of a weather,Exposed skeleton “ Những kỷ lục của thời tiết.một bộ xương người”A weather / exposed skeleton / haunts my mind”Thời tiết khắc nghiệt sao /một bộ xương người / ám ảnh hồn ta”
1686/43t : Mùa xuân viết “Ao xưa/ con ếch nhảy vào/tiếng nước”
1687/44t:Viết “The winter sun / frozen on the horse / my shadow”Mặt trời mùa đông / đóng băng trên lưng ngựa / chiếc bóng tôi
1688/45t: Cùng bạn Etsujin đi một chuyến lấy tư liệu viết” Chuyến thăm làng Sarashina” tháng 10.Viết “Blowing the gravel Off the rooks of Mount Asama an autumn gale”Gió bão mùa thu /thổi tung sỏi đá / từ ngọn núi Asama.”
1689/46t: Rời Basho –an II về ở chung ngôi nhà tranh của Sanpu “Saito-an”.Viết ”Ngay cả cỏ dại / cũng chịu bó tay / trước những chủ mới dựng nhà cho búp bê “ Ngày 27/3 cùng môn đệ Sora bắt đầu cuộc viễn du tận 2 quận Ou và Hokuriku miền Bắc NB lấy tư liệu viết” The narrow Road to the Deep North – Con đường hẹp lên miền Bắc sâu thẳm”.Đây là cuốn Hành trình ký sự (Travel diary) có điểm một số haiku nổi tiếng của ông và là cuốn đạt chất lượng văn học cao nhất.Trong hành trình dài 5 tháng, ông suy nghĩ về tính triết học trong tác phẩm cần cao hơn.Ông nhấn mạnh về SABI- nơi con người đạt được an nhiên trí tuệ bằng cách nhập cuộc cá nhân mình vào đời sống vô-vi-bản-thể của thiên nhiên.
1690/47t Tháng 4 chuyển về ở Genjiu-an gần hồ Biwa.Viết “An essay on the unreal Dwelling”.Xuất bản “Hisago” do Senseki biên tập.
1691/48t Ở Rakushisha-Ngôi nhà “của những quả hồng rụng ngoại ô Kyoto”.Viết Nhật ký Saga.2 đệ tủ Boncho và Kyorai biên tập “Chiếc áo tơi của khỉ”,tuyển tập đượm vị SABI thời kỳ này của ông.
1692/49tTháng 5-Lại chuyển về Basho-an thứ III .Viết “Cho tôi treo một tàu chuối trên cột /để ngắm trăng /ngay tại lều mình” .Hoàn thành“Basho o usitsu kotoba” và “Basho-an mikazuki nikki” bằng văn xuôi.
1693/50t : Xuất bản tập Fukugawa (haiku)Thời kỳ này ông phát triển quan điểm Khinh thanh“Lightness”Ông rất thương tiếc cháu Toin mà ông xem như con,mất tại Basho-an III tháng 9-1693.Tháng 6,ông thông báo sẽ không tiếp ai nữa.Ông mở cửa thêm một tháng nữa,vẫn suy tưởng về tính khinh thanh (lightness)trong thơ.
1694/51t : Tháng 4, Soryu hoàn thành in ấn kèm thư pháp cuốn “Con đường hẹp lên miền Bắc thăm thẳm”Chuyển về Kansai tháng 5.In “Bị than củi”một tuyển tập HK.
Sau khi đi Kyoto và về thăm quê Ueno,tháng 9 năm1694 ông lại đi Osaka rồi bị ốm nặng trên đường.Ngày 8 tháng 10-1694 ông viết khúc từ thế “ON A JOURNEY,AILING-MY DREAMS ROAM ABOUT OVER A WITHERED MOOR.Trên đường viễn du /những giấc mơ ta lang thang / trên cánh đồng hoang.
Ông mất ngày 12 tháng 10 năm 1694 trên đường về.Thể theo sinh nguyện,ông yên nghỉ tại Chùa Gichuji,Tỉnh Omi
.***
Ngay năm sau,2 tập”Oi Nikki’” và”Basho gyojoki” đã xuất bản.Năm 1698,lại một tập nữa tiếp theo cuốn “Áo tơi của khỉ” do môn đệ SENPO biên tập./.
Ngõ Bằng lăng 15 tháng 10 năm 2017
Bài và ảnh: Đinh Nhật Hạnh
